خوشا به احوال طراحان

30 فروردین 1391 معاون وقت فنی و طرح های شهری سازمان زیباسازی شهر تهران درباره پروژه بزرگ بهسازی میدان امام حسین (ع) گفته بود: این پروژه نقطه عطفی در تاریخ شهرسازی بعد از دوره صفویه به حساب می آید که بعد از ساخت میدان نقش جهان اصفهان در دوره صفوی چنین اتفاقی رخ نداده است. یکی از اقداماتی که در سازمان زیباسازی شهر تهران انجام شد این بود که شهرداری به جای اقدامات شتاب زده و کمیت گرا که فقط به نیازهای آنی شهر و شهروندان پاسخ می داد، شهری بسازد تا انسان پیاده در آن تعریف شده و بتواند برای لذت بردن از فضای شهری زمان و مکان داشته باشد. معاون اجرایی سازمان عمران شهرداری تهران هم درباره تغییرات دیگر میدان امام حسین (ع) گفته بود: با اتمام طرح زیرگذر برای دور میدان امام حسین(ع) پلت فورمی همراه با شأن اسم این میدان در نظر گرفته شده که به نوعی نمادی از شهرسازی اسلامی است. البته بلافاصله واکنش هایی هم در مورد این طرح رخ داد. ازجمله مهدی چمران در جلسه 26 اردیبهشت 91 شورای شهر تهران با اشاره به طرح پیاده راه سازی میدان امام حسین(ع) تا میدان شهدا گفت: مدیریت شهری می خواهد این طرح را به بهانه مراسم های آئینی و مذهبی اجرایی کند اما ما نمی توانیم به دسته های سینه زنی خود بگوییم کجا سینه بزنند یا کجا سینه نزنند. آنها سنت های سال های گذشته خود را اجرا می کنند. پیش ازاین درگذشته های دور در این محل کارخانه مشروب سازی بوده و شایسته نیست این مکان را برای مراسم های آیینی در نظر بگیریم. (روزنامه کیهان ـ شماره 20210) در آذر همان سال هم یادداشتی با امضای سلمانی در فضای مجازی منتشر شد با این مقدمه که: "پیاده راه میدان شهدا به میدان امام حسین (علیه السلام) کلید خورد و شروع شد بازهم در سکوت. جالب آنجا که ابتدا (حدود دو ماه پیش) هیچ تصویری از آینده این پروژه نیافتیم و پس از سروصداها و احضار شهردار به شورای شهر و این همه، دو تصویر در اینترنت پیدا شد و دو عکس هم که در میدان زدند، آن هم چه تصاویری؟ تصاویری بسیار مبتدی و اولیه. اگر شهرداری این پروژه را با این چند تصویر ابتدایی فهمیده است و تائید کرده است که خوشا به احوال طراحانش و بدا به حال مردمی که زندگی شان با طرح هایی در این سطح درگیر است."در این زمینه با سعید فلاح فر معمار و پژوهشگر گفتگویی انجام داده ایم که در ادامه می خوانید. نظرتان درباره طراحی مجسمه در میدان امام حسین(ع) چیست؟ هفته گذشته به بهانه دیدن طرح حجمی عاشورا که با الهام از نگاره عصر عاشورای محمود فرشچیان و توسط سیاوش سلیمی در میانه این میدان ساخته و رونمایی شده بود از این پروژه دیدن کردم. هیچ دلیل زیبائی شناختی و معمارانه ای برای این مجسمه به ذهنم نرسید. به ویژه آنکه ازلحاظ ظاهری، ابعاد، نوع اجرا و...، تناسبی با آنچه در شرح آن گفته و نوشته بودند، دیده نمی شد. اثری که حداکثر می توانست نشانه ای دو و نیم بعدی، موقت و یونولیتی در مراسم تاسوعا و عاشورای امسال باشد. محوطه تازه ساز میدان پر بود از انواع المان های پراکنده عاشورایی و یادمان شهدا و... و شاید نصب این مجسمه هم در ادامه همین چیدمان انتخاب شده باشد. چیدمانی که تلاش می کند با اتکای ساده انگارانه به اعتقادات مذهبی، توجیه پذیر باشد و با جلب توجه عابرین، آشفتگی این میدان تازه را از چشم ها پنهان کند. درواقع علائق ملی و مذهبی مردم ظرفیتی است که از آن می توان و باید برای ارتقای سواد بصری افراد جامعه استفاده کرد، نه اینکه آن را فرصتی برای کسب موقعیت فردی و یا وسیله ای برای پوشاندن ضعف های هنری دانست. یعنی به نظر شما طرح قبلی از این طرح بهتر است؟ پیش تر نیز این میدان دچار تحولاتی شده و زیرگذر قبلی، جای مجسمه وسط میدان و آب نماها را گرفته بود. اما همچنان اندکی از فضای سبز باقی مانده بود. طرح جدید این فضای سبز را کاملاً از بین برده است. از سرنوشت و هویت و تاریخ گذشته میدان هیچ نشان روشنی حتی به یادگار حفظ نشده است. جداره میدان را تقریباً به طور کامل تخریب کرده اند. البته به استثناء یک مجموعه تجاری نسبتاً تازه ساز و نه چندان خوش سیما که معلوم نیست چطور و با چه ترفندی توانسته از این تغییرات جان سالم به در برد. از سینماهای میدان تنها یکی در ضلع شمالی باقی مانده و آن هم لجبازانه پشت صفحه نمایش بزرگ میدان ازنظر دورمانده است. درحالی که این صفحات نمایشی برای استفاده از حداکثر زمان قابل رؤیت، معمولاً در بخش های جنوبی و پشت به آفتاب باید نصب شود. طراحی پیاده رو چگونه است؟ طراحی پیاده رو و پلازا؛ بدون ارتباط، مجاورت و حضور فعال بخش تجاری و خدماتی بی معناست. لازم نیست خیلی به دل تاریخ برگردیم. کافی است راسته های پر رفت وآمد تهران (مثل راسته انقلاب، میدان بهارستان و...) را با وضعیت موجود در حاشیه پل حافظ و زیرگذر سعدی مقایسه کنیم. تغییرات تردد در این دو مثال اخیر به شدت بر روی وضعیت تجاری محل اثر گذاشته و متعاقب آن؛ این وضعیت تازه تجاری، تراکم حضور رهگذاران را به شکل معناداری دگرگون کرده است. در وضعیت فعلی میدان امام حسین (ع)، بدنه تجاری ـ حداقل با آنچه در حال حاضر وجود دارد ـ از میدان جدا شده است. این پدیده از طرفی به اعتبار و ارزش تجاری این مجموعه لطمه زده و از طرفی روانی عبور پیاده در محدوده طرح جدید را غیرممکن می نماید. از طرفی هنوز هم اثری از ساماندهی اصولی برای ایستگاه های تاکسی و گردش خودروها دیده نمی شود. در مقابل، احیای مسیر پیاده باغ سپهسالار ـ به خاطر تداوم فعالیت بورس کیف و کفش و فروشگاه های متعدد ـ چیزی از جنب وجوش این خیابان کم نکرده است. یا میدان آزادی که جایگیری شهری، طراحی، پیش بینی فضاهای فرهنگی و... در آن باعث شده همچنان مرکز رویدادهای مهم اجتماعی و محل توجه تهرانگردان داخلی و خارجی باشد. در برخورد خیابان دماوند و انقلاب به میدان و خیابان هفده شهریور، بخش سواره شهری در یک مفصل بزرگ و حجیم به بخش پیاده متصل می شود بدون اینکه به ملزومات آن توجه شود. به عنوان مثال در چنین طرح هایی؛ پیش بینی و احداث پارکینگ خودرو با ظرفیت مناسب و خدمات حمل نقل محلی و... ناگزیر خواهد بود. بی گمان اولین نقطه عطف معماری صفوی در میدان نقش جهان اصفهان؛ مسجد امام (ره) است که با گردشی هوشمندانه و با وقاری استثنائی در ضلع اصلی و در مرکز توجه میدان جای می گیرد. درحالی که مسجد امام حسین (ع) ـ که با تخریب کوچه و ساختمان های مجاور ـ بلافاصله در ضلع شمال غربی به میدان متصل شده، کاملاً با حالتی شبیه قهر و دوری، از میدان رو برگردانده است. از ویژگی های دیگر میدان هایی مثل نقش جهان و... باید به تنوع کاربری ابنیه شهری، مرکزیت فرهنگی و اجتماعی، انسجام بصری و... اشاره کرد که در این طرح حتی موضوع ساده ای مثل رعایت سلامت خط آسمان هم به چشم نمی خورد. به این ترتیب و با روند فعلی در توسعه طرح، باید اذعان کرد؛ با موقعیت سردرگمی یک میدان شهری با کاربرد حسینیه و تکیه عاشورایی، در وضعیت موجود این میدان نه خبری از فضای دل چسب پیاده به چشم می خورد، نه نقطه عطف معمارانه، نه شأن محتوا، نه شهرسازی اسلامی و... . ارائه آمار استخراج شده از فرم های نظرسنجی عمومی و گزیده مصاحبه با اهالی محل هم نمی تواند گره ای از این مشکل و بی خبری توأم با انتظارات اهل فن باز کند.