خشت و خانه امروز

روز چهارشنبه 26 آذرماه 93، نشستی با عنوان «در جستجوی پایداری؛ خشت و خانه»، در باغ موزه قصر برگزار شد. در این نشست که به همت انجمن مفاخر معماری ایران برگزار شد، دکتر اسکندر مختاری تجربه و مبانی ساخت نمونه خانه خشتی مقاوم در برابر زلزله (لاسجرد سمنان) را برای حضار نقل کرد و مهندس سید محمد بهشتی نیز نظریه ها و گزاره هایی از معماری خشتی را با تأکید بر اصل مقبولیت خشت در ساختمان و معماری عنوان نمود. دکتر رضا شکوری، دکتر محمود طالقانی، مهندس بهروز مرباغی و مهندس محمدعلی وجدانی، اعضای پنل، هریک گوشه ای از بحث را پی گرفتند. موضوع مهم و جالبی بود، از چند نظر: نخست آنکه همه ما ایرانی ها حس خوب و نوستالژیک در برابر خشت داریم. به هر دلیلی، در هر موقعیتی، اگر صحبت از خشت باشد، ابایی نداریم تا در مدح و ثنایش حرف بزنیم. این حس، برخی وقت ها تبدیل به تعصب هم می شود. هستند هنوز کسانی که امروز هم اصرار دارند خانه های شهری مان را با خشت بسازیم. هنوز کارهای عزیزانی چون مرحوم نادر خلیلی باب طبع مجامع دانشگاهی (یا حداقل دانشجویی) می باشد. دوم آنکه به هر ترتیب، هنوز خشت در بسیاری شهرهای ما، به ویژه در بافت های تاریخی حضور دارد و ما باید و حتماً این عنصر و جزء معماری را بیشتر بشناسیم و بیشتر درک کنیم. سوم آنکه در برخی کشورهای اروپایی هم، در سال های اخیر، موج علمی و کارشناسی در خصوص شناخت ظرایف و نکته های خشت راه افتاده و حداقل در کشورهای آلمان، فرانسه، ایتالیا و بلژیک پژوهش ها و مطالعات نسبتاً مبسوطی انجام شده است. اینان، گاه می توانند به کشورهایی چون ما، که مهد معماری خشت و گل هستیم، کمک برسانند، مثل کمک هایی که برای بازشناسی و بازسازی بم پس از زلزله ارائه کردند و البته این مایه تأسف است که ما حتی در حوزه خشت و گل هم دستمان به سوی اروپایی ها دراز است. این همه داد از دانایی گذشتگان مان می زنیم ولی حتی خشت را هم با آنالیز و تحقیقات آنها باور می کنیم. به باورِ من، نشست فوق بهانه خوبی است که چند پرسش را بی هیچ تعارف و مجامله مطرح کنیم. به نظر نمی آید دفاع از خشت در اختیار کس خاصی باشد و انتقاد از آن هم نمی تواند به تیر قبای کسی بخورد و من علاقه مندم این نکات را در قالب چند سؤال مطرح کنم. سؤال هایی که در جریان آن نشست برایم حادث شده اند. چرا ما و نه آن ها؟! در صحبت های بزرگانِ سخنران، اشاره به تحقیقات خارجی ها درباره خشت بود و اینکه کیفیت و مطلوبیت خشت را پذیرفته اند و توصیه می کنند. اما، گفته نشد چرا فقط برای ما و یمن و اردن و پاکستان توصیه می کنند نه برای خودشان؟ در این سال ها آیا شاهدی بر استفاده از خشت در بناهای اروپایی داریم؟ ایتالیایی ها که این چنین در ستایش خشت در جریان بازسازی بم فعال بودند، آیا بنایی خشتی برای خودشان ساختند؟ آلمان ها و اتریشی ها چطور؟ من حتی برخی آثار اینان را (که در خارج از کشورهای خود ساخته اند) بسیار می پسندم. در این میان، حتی، آثاری هستند که ازنظر معماری هم فوق العاده بوده و موجب تحسین بسیاری قرارگرفته اند. مثل مدرسه خشت و گلی روستای رادراپور بنگلادش که توسط خانم «آنا هرینگر»، معمار اتریشی، طراحی و اجرا شد و جایزه آقاخان را هم گرفت. عمارتی دوطبقه و زیبا که از بامبو به عنوان سازه استفاده کرده و بسیار هم هنرمندانه اجرا شده است. من این را یکی از بهترین آثار معماری اخیر می دانم که در آن خشت، هرچند به عنوان ماده اولیه و تنها مصالح است، ولی خود را به رخ نمی کشد. خود عمارت و بنا است که نمود دارد نه خشتی بودنش. در داخل کشور هم با برخی مبلغین بی عمل آشناییم. آیا سراغ داریم حتی یک نفر از مبلغینِ خشت را که خودش در خانه ای خشتی زندگی کند. صحبت از روستاییان عزیز و ساکنان بالاجبار بافت های تاریخی نیست، صحبت از بزرگان میراث فرهنگی و معماران ارجمندی است که در وصف گل و خشت می نویسند و می سرایند. ممکن است تعدادی از این بزرگان این بهانه واقعی را داشته باشند که چنان خانه ای در شهرها نیست. یا ممکن است استدلال کنند که به اجبار تمایلات فرزندانشان (که متأسفانه ارزش میراث نیاکان را نمی دانند) مجبورند در خانه های غیر گلی، و احتمالاً در بلندمرتبه ها زندگی کنند. حرفی نیست، ولی چرا حتی یک مدیرکل یا کارشناس میراث فرهنگی در استان ها نیست که خانه ای گلی در داخل بافت تاریخی خانه داشته باشد؟ راستی چرا چنین است؟ رفعِ اتهام از خشت «رفع اتهام از خشت» یکی از دلایل اصلی طراحی و اجرای خانه خشتی لاسجرد اعلام شد. امر خوبی است. اما آیا خشت مورد اتهام است؟ از سوی چه کسانی؟ چرا؟ گفته می شود کسانی، البته کسان بسیاری، معتقدند دوران خشت تمام شده است و امروز با وجود مصالح جدید و مقاوم دیگر نباید سراغ خشت و گل رفت. اینان معتقدند برگشتن به خشت و کاهگل امری خلاف جریان تاریخ است. در زندگی این انسان شریف و پویا، هر ارتقا و تعالی ای به وجود بیاید، ناشی از جبر تاریخ و دینامیسم اجتماعی است. همان گونه که صنعت را نمی توان انکار کرد، پیدایی مصالح جدید را هم نباید نفی کرد. بگذریم از این امر که مصالح به تنهایی تعیین کننده معماری و ارزش آن نیست. اساساً، صحبت از مصالح تا چه حد می تواند با معماری و بنیاد آن مرتبط باشد؟ تا کجا باید پیش رفت و سرنوشت معماری را به خشت یا به آهن گره زد؟ تصور من این است که مصالح فرع بر معماری است. با ورق مقوا هم می شود معماری کرد و با ورق طلا هم نمی شود معماری کرد. آنچه معماری را معماری می کند، حرفی است که پشت ساختمان وجود دارد. نظریه ای است که پشت اثر وجود دارد. اگر این نظریه و مبانی نظری وجود نداشته باشد، بخواهیم و نخواهیم در ورطه ساختمان سازی سقوط می کنیم. فرقی نمی کند ساختمان گلی باشد یا شیشه ای. بنابراین، حق داریم این پرسش را مطرح کنیم که «مبانی نظری» پشتِ دفاع از خشت چیست؟ به فرض، اگر با قاطعیت بتوانیم از خشت رفع اتهام کنیم، چه حاصلی خواهیم داشت؟ چه راهبردی برای معماری و شهرسازی ما خواهد داشت؟ آیا می توانیم دردی از دردهای معماری امروز را با استفاده از خشت در بناهای یک یا دو طبقه درمان کرد؟ نگاه پایدار به معماری و شهر می دانیم که نوعی حسرت و نوستالژی نسبت به خانه های یک طبقه حیاط دار در میان معماران و شهرسازان ما وجود دارد. در بسیاری از مقالات و سخنرانی ها از برج ها و بلندمرتبه ها می نالیم و آنها را عامل خفگی شهرها می دانیم. دیگران هم، در دوره هایی، چنین تلواسه هایی داشتند. نمایشنامه «مرگ فروشنده» اثر جاودان آرتور میلر آمریکایی، بیشتر بدین خاطر شهره جهان، به ویژه کشورهای پیرامونی، شد که دادش از ساختمان های بلند نیویورک که مانع رسیدن آفتاب به کف کوچه و پنجره خانه ها می شوند، بلند بود. سال ها و دهه ها است که این نمایش در بسیاری از کشورها، ازجمله در ایران، روی صحنه می رود. طبیعی است دیدن آسمان در بالای سر حس فوق العاده ای در انسان به وجود می آورد، ولی آیا تنها راه دیدن آسمان داشتن حیاط در خانه های ویلایی است؟ اگر خود را از حوزه معماری خارج کنیم و جامه شهرسازی به تن کنیم، آیا، حق داریم خانه ها را در سطح زمین بگسترانیم؟ حتی اگر شهرهایی مثل تهران را هم نادیده بگیریم و با گفتن اینکه «اینجا درست شدنی نیست» از زیر بار مسئولیت شانه خالی کنیم، آیا فکرش را کرده ایم اگر در شهری کوچک مثل سمنان ساختمان ها یک طبقه و حیاط دار باشند، مساحت شهر چقدر می شود؟ آیا درست است اتلاف خاک و زمین و کشاندن مردم در مسیرها و محورهای طولانی از خانه تا محل کار و مدرسه؟ مگر زمینِ خدا مفت است که ما بتوانیم چنین بلایی سرش بیاوریم؟ اگر، حتی، زمین مفت هم باشد آیا خدمات شهری برای شهر گسترده و پهن شده در زمین مقبول و امکان پذیر است؟ آیا آب و برق و لوله و کابل و کانال هزینه ملی حساب نمی شود؟ یک شیطنت چرا در مقطع سال های پنجاه و نیمه دوم سال های چهل، که ما معماران برجسته ای چون فرمانفرماییان، امانت و دیبا را داشتیم، بناهای رفیع چون برج آزادی، ساختمان وزارت کشاورزی و استادیوم آزادی ساخته می شود ولی امروز بزرگ ترین عمارت ما پردیس ملت است! آیا مردم وارگی و مقیاس انسانی در بناها، فقط مقیاس فیزیکی و کالبدی است؟ مقیاس ذهن و اندیشه کجا قرار دارد؟ چرا ما «کوتوله ساز» شده ایم؟ یا می خواهیم بشویم؟ چرا اگر بناهای بلند ساخته می شوند، دیگر، تبدیل به اثر شاخص معماری نمی شوند و تنها در حد «ساختمان» باقی می مانند؟ دهقان و شاهنامه در میان گفته های سخنرانان گرانقدر هم اندیشی، گفته شد ایران سرزمینِ شاهنامه ، حماسه و بزرگی و سرزمین فردوسی است. گفته شد، چرا دقت نمی کنیم فردوسی چنین شکوهمند از «دهقان» یاد می کند و گرامی اش می دارد. اگر فردوسی برای ما مهم و باعث افتخار است، پس چرا امروز خبری از دهقان در اندیشه ما نیست؟ چرا ما ارزش های ملی و باستانی مان را فراموش کرده ایم؟ گفته شد، ملتی که گذشته نزدیک خود را نشناسد، بالیدن به گذشته باستانی اش فقط لقلقه است نه اعتقاد درونی. اما پرسیده نشد اگر فردوسی از دهقان حرف می زند، آیا ، می توانست مثلاً از کارگر و استاد دانشگاه هم حرف بزند؟ فردوسی بزرگ به غیراز دهقان و زمین دار و سلطان و مغ و روحانی دیگر کسی را نداشت که درباره اش صحبت کند. حرف و گرامی داشت دهقان از جانب فردوسی بدین معنی نیست که او در میان تمام کنشگران عرصه اقتصاد، با انتخاب ارادی و آگاهانه، دهقان را برگزیده است. در حوزه تولید، در آن روزها، دهقان اصلی ترین رکن بود. پیشه وران خرد و خدماتی هم بودند ولی هرگز به وسعت حوزه عمل دهقانان فعال نبودند. امروز نمی توانیم حرف فردوسی را ملاکِ انتخاب برای تعیین منزلت و نقش دهقان در تولید خالص و ناخالص ملی بدانیم. امروز نباید به استناد حرف و ستایش فردوسی از دهقان، سرنوشت روستاها را رقم بزنیم. شدنی نیست. سال 1355، نسبت روستانشینان به شهرنشینان ایران، 65 به 35 بود. امروز، پس از فقط 38 سال، بیش از 73 درصد از مردم ایران در شهرها زندگی می کنند. علاوه بر این، طبق آمار، 46 درصد از روستاهای کشور کم تر از صد نفر جمعیت دارند. در این میان، روستایی و کشاورز یا دهقان چه سرنوشتی دارد؟ معماری خشتی چه جایگاهی دارد؟ چه چشم اندازی برایش متصور هستیم؟ وقتی مخاطب یک معماری راه نزول و افول می پیماید، سرنوشت آنچه می تواند باشد. این در حالی است که فرض کنیم این معماری برای آن جامعه مناسب است و آن جامعه طالب چنین معماری ای می باشد. که در همین ها هم تردیدها وجود دارد. معماری و سامانه ارتباط ها در سال های اخیر، معتبرترین تعریفی که از معماری خوانده ام، تعریف پاتریک شوماخر است. او در کتاب «خود سازندگی در معماری» (2012)، با برشمردن جایگاه معماری در طول سده ها و هزاره های گذشته، به مقطع امروز می رسد که به باور او، باید معماری از زیر نفوذ هنر خارج شود و خود سیستمی خودسازنده تلقی شود. (جالب آنکه آنها دنبال استقلال معماری از هنر هستند، ما هنوز در چنبره نفوذ ساختمان بر معماری هستیم! دوره ای قدیم تر نسبت به اروپا). طبق تعریف او، «معماری یعنی سلسله ای از روابط که تأثیر متقابل برهم دارند و سیستمی خود سازنده را تشکیل می دهند». حال، با تعریف این رابطه ها می توان هر معماری را تشریح یا تعلیل کرد. مثلاً اگر معماری را مجموعه ای از رابطه های انسان با انسان، انسان با طبیعت، انسان با محیط، انسان با عناصر، انسان با هنر، انسان با تکنیک، انسان با مصالح، مصالح با طبیعت، مصالح با تکنیک، مصالح با اقلیم و . . . بدانیم، اگر مثلاً به بررسی شهر «المصدر» ابوظبی بنشینیم، باید تک تک این رابطه ها را در چارچوبی که برای خود ساخته ایم، بسنجیم. فرض کنیم اگر ادعای آن شهر را در «معماری پایدار بودن» بسنجیم، می آییم پایداری را در رابطه هایی چون «انسان با انسان»، «انسان با فرهنگ»، «انسان با طبیعت» در المصدر محک می زنیم و ممکن است به همین سادگی متوجه شویم که این شهر جدید ساختمان پایدار است تا معماری پایدار. من چنین برخوردی با این شهر انجام داده ام و رابطه های متنوع را بر آن سوار کرده ام و متوجه شده ام این شهر، سنخیت زیادی با توسعه و معماری پایدار ندارد. حال اگر با تعریف شوماخر به بررسی معماری خانه های خشتی بپردازیم چه نتیجه ای خواهیم گرفت؟ اما، خشت را باید شناخت خشت را باید بشناسیم. خشت را باید محترم بشماریم. اگر خشت را نشناسیم نمی توانیم از بتن بهره کافی ببریم. همان گونه که اگر سقف چوبی تیرپوش را نشناسیم نمی توانیم ظرایف اسکلت فلزی را دریابیم. رمز موفقیت ملل پیشرفته در جهان امروز آن است که پله های ترقی را یک یک پیموده اند. از پله اول به پله چندم نپریده اند. آنها سقف های تیرپوش را به مرور تبدیل به سقف های پوشش تاق ضربی و اسکلت فلزی کردند و سپس آسمان خراش ساختند. ما این شانس (یا بدشانسی) را داشتیم که همه اینها را به یک باره وارد کشور کردیم و به یک باره هم مورداستفاده قرار دادیم. من این حرف را که یکی بزرگان سازه گفته، فراموش نمی کنم که اگر گنبد را می شناختیم، امروز می توانستیم بدنه هواپیما بسازیم. اگر مهندسی تخت جمشید را می شناختیم امروز می توانستیم پل های شناور بسازیم. ما با شناخت قابلیت های خشت، با شناخت ظرایفی که کنج های نرم خشتی به وجود می آورند. با شناخت حسی که خشت به بنا می بخشد، می توانیم خانه های بلندمرتبه امروز را بهتر طراحی کنیم. خشت را اگر خوب بشناسیم، بهتر می توانیم از چوب و لمبه استفاده کنیم. با شناخت بهتر خشت، دیگر مصالح هم خوان و هم خون با آن را می توانیم بهتر بشناسیم. استفاده ای که امروز از چوب در بناها می کنیم، استفاده ظالمانه ای است. در بناهای 150 سال پیش بوشهر، چوب یکی از عناصر بسیار مهم و اصلی است که هم حکم سازه دارد و هم حکم تزیین. پنجره هایی با کمتر از 3 سانتی متر ضخامت به زیبایی ساخته شده اند و امروز پس ازاین همه سال، هنوز پابرجا و استوارند. ما آنها را خوب نشناختیم و به همین خاطر امروز صنایع چوبی ما، به راحتی در برابر ترمووود و نئوپان جا خالی می کند. اگر ما خاصیت سنگ مرجانی در بناهای سه یا چهار طبقه خطه شمال خلیج فارس را خوب می شناختیم امروز در و دیوار نماهای خارجی را با سرامیک و سنگ مصنوعی براق و چشم آزار نمی پوشاندیم. ما نه تنها خشت، همه مصالح ساختمانی گذشته خود را باید بشناسیم و استعدادها و مزیت هایشان را بسنجیم. ما بر دریایی از دانایی گذشتگان سواریم، غافل نشویم. کاری که دکتر اسکندر مختاری با حمایت بنیاد مسکن انقلاب اسلامی در روستای لاسجرد سمنان انجام می دهد چنین صبغه و سرشتی دارد. کاری است بسیار زیبا و با ارزش که بخشی از ذخیره فرهنگی و دانشی ما را تشکیل خواهد داد. نکته ظریف تر در تجربه دکتر مختاری آن است که برای «رفع اتهام از خشت» به هر ساخت وسازی متوسل نشده اند. برای طراحی معماری این یک خانه کوچک، مطالعه و تحقیق میدانی کامل و جامعی در دو روستای «پاده» و «لاسجرد» انجام داده اند و گونه های فاخر معماری را شناسایی و تحلیل کرده اند. اینها نشان دهنده آن است که می توان تجربه را قابل استناد و اعتنا دانست. دکتر مختاری درد معماری دارد نه درد خشت و این نکته بسیار مهمی است. اگر با چنین شناختی، در میان گزینه های متفاوت و متنوعی که وجود دارد، خشت را برای ساختن خانه ای، هرچند کوچک، برگزینیم، آن انتخاب، دیگر انتخابی از سر حسرت و تعصب نیست، انتخابی آگاهانه است و حتماً ارزش دارد. در آن صورت خواهیم دانست خشت را کجا و چگونه استفاده کنیم. خشت را به صرف خشت بودن محترم نخواهیم داشت. خشت را به عنوان مصالحی که در رقابت با مصالح دیگر شایستگی برتر را برای آن بنای مشخص دارد، انتخاب خواهیم کرد. این رمز موفقیت است. خارج شدن از پوسته حسرتِ به گذشته و ورود به رقابت و انتخاب آگاهانه می تواند خشت را به جایگاه واقعی اش برساند و با تأکید باید تکرار کرد: جایگاه واقعی؛ نه کم نه زیاد. جایگاهی که امروز معلوم نیست. یا به کل کنار گذاشته می شود یا به اغراق موردتمجید قرار می گیرد.نباید به صرفِ علاقه مندی به مصالح یا عنصری خاص به معماری جفا کرد. بهروز مرباغیمعمار و مدرس دانشگاه