اولین زندان مدرن ایران

هم قصر است ، هم زندان و هم باغ! وسعت زیادی دارد و همه اطرافش سبز است! با وجود آنکه زندان بوده اما وارد محوطه که می شوی بسیار دلگشاست.از دل باغ و درختان که بگذری وارد ساختمان اصلی می شوی. سنگ بنای این ساختمان را فتحعلی شاه قاجار 250 سال پیش خارج از شهر تهران نهاده بود که اسم آن را قصر قاجار یا تخت قجری نامید. در دوره مظفرالدین شاه سیل بزرگی باعث تخریب بخش های فراوانی از آن می شود. این قصر ابتدا در بالای تپه ای واقع بود و چهار برج مراقبت در چهارسوی آن قرار داشت. در ضمن این بنا فاقد پنجره های بیرونی بود و ازاین جهت بیشتر از آنکه به یک کاخ پادشاهی شبیه باشد، به یک قلعه نظامی شباهت داشت.پس از مدت زمان بسیاری که از قصر هیچ استفاده ای نمی شد در سال 1308 رضاشاه آن را تبدیل به مدرن ترین زندان ایران کرد. این زندان تا سال 1382 دایر بود تا اینکه به علت اعتراض همسایگان تعطیل شد و در آّبان ماه سال 91 رسماً به صورت موزه درآمد. این زندان اولین زندان مدرن ایران است چراکه قبل از آن در ایران فقط سیاه چال و محبس وجود داشت.در اینجا زندانیان برای اولین بار، لباس متحدالشکل داشتند . ازآنجاکه مارکوف معمار این ساختمان جدید بود، به این ساختمان زندان مارکوف نیز گفته می شود. زیر هشت اولین بخشی که برای بازدید آن می رویم، زیر هشت زندان است. بالای سرمان یک سقف هشت گوش آجری قرار دارد که محیط کف آن دایره مانند است. اهمیت این قسمت به دلیل معماری آن نیست بلکه به این دلیل است که زندانیان را در بدو ورود به این مکان می آوردند و مختصر بازجویی و تنبیهی شده و سپس برایشان تصمیم گرفته می شد که به کدام قسمت باید بروند. اصطلاح زیر هشت رفتن در زندان ها نیز از همین جا وارد ادبیات فارسی شد .به سمت جلو که می روم به چهار هشتی تودرتو می رسیم. فلسفه ساخت این ساختمان را که می پرسم، می گویند برای این ساخته اند تا زندانیان سردرگم شوند و راه های فرار به بیرون را نتوانند پیدا کنند. زورخانه در بخش بعدی به سمت زورخانه زندان می رویم. زورخانه در سال 1308 افتتاح شـــد. زندانیانی که داری جرم سیاسی بودند اجازه نداشتند از زورخانه استفاده کنند. در حال حاضر هم زورخانه دایر است و ورزشکاران در آن حرکات ورزشی انجام می دهند. طراحی داخلی زورخانه کاملاً بازسازی شده و شبیه قدیم است. از هشتی اول وارد بند یک می شویم .درها و نرده ها برداشته شده تا داخل آن برخی وسایل قدیمی مربوط به زندان را بگذارند. تصاویر مختلفی از دوران گذشته در این بندها به چشم می خورد. بفرمایید آب خنک! در زمان افتتاح زندان قصر، قنات هایی در زیر آن حفر شد که آب بسیار خنک و گوارایی داشتند.زمانی که زندانیان را زیر هشت می برند، مقداری از آب خنک این قنات را به آنها می دادند تا پس از تنبیهات بدنی دوباره سرحال شوند و به سمت بندهای مربوط به خودشان بروند .بنابراین اصطلاح آب خنک خوردن که معادل زندان رفتن است اولین بار در اینجا وارد ادبیات فارسی می شود . اولین زندانی مدرن محمد درگاهی، رئیس زندان اولین زندانی اینجا بوده که پس از افتتاح زندان قصر از رضاشاه در خواست می کند وارد اولین سلول شود و به رضاشاه برمی خورد و خود او اولین زندانی این زندان می شود. به سمت سایر سلول ها می رویم و ناگهان صدای حزن آلودی از داخل یکی از سلول ها به گوش می رسد.صدای یکی از زندانیان دهه 40 است که داشته برای خودش می خوانده و صدایش را ضبط کرده و برای رادیو فرستاده اند. خود زندانی شاید نباشد اما صدایش ماندگار شده است. زندانیان معروف زندان قصر گنجایش 800 نفر محبوس را داشت.از دیگر زندانیان معروف نخستین زندان متمرکز پایتخت، قوام السلطنه، صارم الدوله، صولت الدوله، عبدالحسین تیمورتاش، بزرگ علوی، علیمردان خان بختیاری، گروه معروف 53 نفر به همراه دکتر تقی ارانی بودند. بزرگ ترین و معروف ترین فرار از زندان قصر نیز مربوط به سیدفرهاد نامی از مخالفان پهلوی اول بوده است. سلول زندان سیاسی به سمت سلول زندانیان سیاسی می رویم که جزایری یکی از زندانیان زن سیاسی آن دوران که در حال حاضر در خود زندان کار می کند، راهنمایمان می شود. شهید نواب صفـوی، آیـــت الله طالقانی و چهره های فرهنگی مانند محمود دولت آبادی، احمد شاملو، مهدی اخوان ثالث، نجف دریا بندری ازجمله زندانیان معروف این زندان هستند. با افزایش تعداد زندانیان سیاسی و کافی نبودن فضای زندان های شماره 3 و 4 در اوایل دهه 30 تصمیم به ساخت زندانی مخصوص سیاسیون گرفته می شود. این زندان که به گفته علی عمویی از ابتکارات رزم آرا بوده است، در گوشه شمال شرقی محوطه زندان قصر ساخته می شود. محمدعلی عمویی در بخشی از کتاب «دُرد زمانه» درجایی که خاطرات سال 1338 را شرح می دهد، در مورد زندان سیاسی گفته است: امتداد جاده شوسه به ساختمان محکم و تازه سازی می رسید که برخلاف سایر بناهای زندان قصر که مصالحشان آجر و گچ بود، از بتن آرمه ساخته شده بود و گفته می شد از ابتکارات رزم آرا بوده است. با ساخته شدن زندان شماره 2 قصر، کلیه زندانیان سیاسی تبعیدی به تهران عودت داده شدند و در آن زندان تازه ساز جایگیر شدند. این زندان از چهار بند و سه حیاط تشکیل می شد. پس از عبور از در بزرگ آهنین و به دنبال آن از در میله ای، به هشتی مربع شکل نسبتاً بزرگی می رسی که دفتر زندان و درهای اتاق ملاقات و بندهای مختلف به آن باز می شدند. بند یک روبه رو (شمال)، اتاق ملاقات، بند 2 و حیاط مربوط در شرق و دفتر زندان، بند 3 و حیاط بزرگ در غرب واقع بودند. شکل دایره مانند زندان جزایری در درباره شکل دایره مانند زندان، می گوید: به این دلیل طراحی شده که هر سه طبقه آن در اثر وجود این فضای خالی و بالکن هایی که با حفاظ های نرده ای پوشیده شدند، در تابستان به شدت گرم باشد و در زمستان سرد؛ سرمایی که تا مغز استخوان زندانیان نفوذ می کرده است. ساختمان زندان سیاسی با مساحتی در حدود 5 هزار مترمربع دارای فضاهای گوناگون و متنوعی است که روایتگر تاریخ انقلاب و مبارزان انقلاب اسلامی است که این ساختمان نیز شامل محل زندان ها، کتاب خانه، مرکز مطالعات و موزه است.