تأثیر روشنفکری بر معماری

تاریخ گرایش روشنفکران ایران به تفکر نوین غربی از زمان قاجار و با سفر ناصر الدین شاه به فرنگ وارد مرحلة جدیدی شد و معماری اروپای جدید به عنوان نماد و نشانة شاخص ماندگار از تفکر نوین غربی مورد توجه شاه قاجار قرار گرفت. با ورود اندیشه های غرب به ایران، استفاده از نمادها و رنگ ها و نشانه های غربی شدّت گرفت؛ به طوری که رنگ زرد تند وارد کاشی کاری ایرانی شد که تا پیش از آن با لطافت و زیبایی و آرامش «مسجد شیخ لطف ا...» دیده شده بود؛ حتی ناقوس کلیسا به عنوان یک نماد مذهبی وارد اماکن مقدس مسلمانان شد که نمونه بارزآن در «صحن عتیق» آستانه مقدسه حضرت معصومه(س) در شهر قم هنوز باقی است. عکس و مجسمه های فرشتگان و ملائک به صورت عریان و کلیسایی هم در اماکن پخش شد. با رشد تکنولوژی و گرایش روز افزون روشنفکران مسلمان به دنیای غرب، فرهنگ و تمدّن و نحوة نگرش آنها به پدیده ها نیز به منزلة وحی مُنزل شد. نحوة ساخت و سازها و شهرسازی و بناها و سبک های طراحی فضا نیز در دنباله روی از آنها تعریف شد و معمار ایرانی که خود خالق اثرهای جاوید و ماندگاری مانند «نقش جهان» بود به عنوان واپس گرا از پهنة تفکّر معماران جوان حذف شد و در آتلیه ها فقط به عنوان تاریخی که باید برای گذشتگان دیده شود و دیگر قابل اجرا نیست، یاد می شد.معماری ایرانی پس از ورود به دوران جاهلیت مدرن و خودباختگی، از درون گرایی به برون گرایی افراطی لغزید. سازماندهی درونی فضاهای زیستی که مبتنی بر اصل رعایت حریم و حجاب و بیرونی اند، بر اساس انگاره های دینی و سنّتی خانواده ایرانی سازماندهی می شد که به تقلید افراطی از نوع ساماندهی فضایی غرب، باورها و اعتقادات حاکم بر معماری اسلامی و افتخار به آنان مورد هجوم بی امان روشنفکران غربزده قرار گرفت . مهندس حسین سروش کارشناس ارشد معماری در این مورد نظرات جالبی دارد : عوامل انحطاط معماری و شهر سازی را در کجا باید جست؟س به کسانی که در جستجوی عوامل انحطاط معماری و شهرسازی ایرانی هستند، باید گفت که ابتدا به اندیشة طراحان و معماران غربزده و خودباخته بپردازند. آنان عامل اصلی انحراف و انحطاط معماری ایرانی بوده اند. البته سیاست های نظام های حاکم نیز تشویق کننده و حامی این گروه شد. به گونه ای که «دادگستری تهران» در جنگ جهانی دوم شبیه صلیب شکسته طراحی می شود، چون رضاخان با گرایش به آلمان ها دست آنها را در ساخت تک بناهای شاخص ملّی باز می گذارد. همچنین فضاهای کلیسایی در برخی مکان های قدسی ما حضور می یابد. از عوامل دیگری که در نفوذ معماری غربی در ایران دورة قاجار و پهلوی دخیل بودند، می توان به عامل سودآوری و زراندوزی اشاره کرد. نگاهی هرچند اجمالی به تاریخچه سبک های معماری و شهرسازی می تواند اذهان آگاه و جستجوگر را به حقیقت نزدیک تر سازد. همة این عوامل در کنار هم و ظهور و بروز کامپیوتر و اینترنت به عنوان تسهیل کننده ارتباطات، در سالیان اخیر و توزیع تفکرات مدرنیتة غربی با اندیشة جهانی سازی و دهکدة جهانی می تواند عامل اساسی در هجوم و گسترش تفکرات غیر ایرانی و معماری غربی باشد؛ به نحوی که با فشردن یک کلید می توان به اعماق معماری جهان رفت و به مدد سیاست های کُپی کاری که در جهان سوم به شدت مُد شده است، سیر نزولی را به سرعت طی کرد و آنچه حاصل می شود همه به تبعیت محض از مُد روز دعوت می شوند. آیا تناقضی بین استفاده از تکنولوژی و معماری اسلامی وجود دارد؟ روشنفکران بر این باورند که با حضور تکنولوژی، دیگر سخن گفتن از معماری اسلامی معنا نداشته و دنیا متحول شده و انفجار اطلاعات، انفجار فرهنگ ها و تمدن ها را هم در پی دارد. آنها کوشیدند وانمود کنند که مقاومت بیهوده است، ولی آیا معمار مسلمان می تواند در طراحی، بدون تأثیرات عمیق از اصول حاکم بر جهان هستی دور باشد. خلقت هستی و عناصر موجود در آن بهترین الگوی پیش روی هنرمندان و معماران است. هر یک از پدیده های عالم، علاوه بر رعایت اصل عدالت، اصول هنری متناسب با ظرفیت و کارکرد خود را از خدای متعال دریافت کرده اند؛ اصولی همچون تعادل و توازن، کثرت و وحدت و کلّ و جزء. در این شرایط میلیاردها پدیدة زنده و جاری از هزاران سال، در پیش روی بشر است و در حالی که اصول حاکم بر پدیده های جهان هستی مدوّن و مشخص در صدها جلد کتاب و سخنرانی ارائه شده است، آیا بهانه در دست نداشتن مبانی لازم برای توسعه و احیای تفکر معماری اسلامی را می توان پذیرفت؟ در پی استفاده از تکنولوژی مد گرایی هم به دنبال آن به شکل های مختلف وارد معماری اسلامی شد. نظر شما درمورد رواج مد گرایی در معماری چیست؟ تفکرات مدگرایانه مبتنی بر خودباختگی براساس مبانی به وجود آورندگانش با تبلیغ فرهنگ اسراف و تبذیر و نماهای مردم فریب و پرزرق و برق منجر به فرهنگ خودنمایی و به رخ کشیدن و فخر فروشی و در نهایت، تحقیر آدمی می گردد. در تفکّر مدگرایانه رعایت حقوق فطری آدمیان و بهره برداران ملاک نیست، بلکه معماری و شهرسازی، پهنة عرض اندام تمایلات و سلایق شخصی طراح می شود.گاهی این تفکر با مطرح کردن مصالح ساختمانی گران قیمت و کمیاب، چرخة فخر فروشی و برتری طلبی و اسراف و تبذیر را تشدید می کند و خودباختگی به آنجا می رسد که سرامیک های بسیار مرغوب ایرانی رها می شود و سرامیک اسپانیا و ایتالیا که بعضاً از ایران صادر می شود و مارک آن کشورها را دارد، بار دیگر با قیمت گزاف خریداری می گردد. تغییرات ساختاری در فضاهای داخلی نیز به جایی می رسد که حمّام شیشه ای درفضای نامتجانس و باز گذاشتن دید به داخل آپارتمان ها و اتاق ها امری عادی شده و اِشراف، امری معمولی و عدم اِشراف، امری مخالف مُد می شود و خلوت و آرامش، حریم و حجابِ معماری قدیم منسوخ می گردد. آیا مشکل اساسی در ایجاد مد گرایی و استفاده ابزاری و بی هویتی از معماری توسط بساز بفروش ها، ایجاد یا تشدید نشد؟ در پهنة بساز و بفروش نیز به دلیل حاکم نبودن دیدگاه دینی، کم فروشی، بد فروشی، دیر فروشی و گران فروشی و احتکار محصولات ساخته شده، این کالای اساسی مورد نیاز بشر را تبدیل به بورس پر رونقی نموده که سیاست آن دردست بساز ـ بفروش هایی است که جز پر کردن جیب خود، سودای دیگری در سر ندارند. البته گاه اشک تمساح هم می ریزند که تأمین کنندة واقعی مسکن مردم هستند. ترویج تفکرات مسیحی و یهودی و تربیت یافتن شاگردان ایرانی توسط مربیان و اساتید فرنگی یا خودباخته و تحت تأثیر محافل فراماسونی و مسیحی آنچنان بستری را فراهم آورد که طی چند دهه نشانه ها و تفکرات این جماعت، به صورت جدی در ادبیات، هنر و معماری تأثیر خود را به خوبی بر جای گذاشت. این تأثیرات تا آنجا پیش رفت که به هیچ وجهی پایبندی به دین و آداب و رسوم میهنی در طراحی سازه ها توسط معماران پیش بینی نشود. معماران و مهندسان جوان امروز ایده های نوین روشنفکران بی هویت و غرب باوران جامعه را در جزئی ترین بخش های سازه ها اجرا می نمایند . این در حالی است که معماری ایرانی و اسلامی همچنان بر تارک تاریخ هنر و فرهنگ دنیا می درخشد. عریانی و بی حجابی، اسراف و تبذیر، ورود نشانه های یهود و نصارا، بی توجهی به آداب و رسوم زندگی اجتماعی، عدم تنظیم و تطبیق سازه ها براساس مسیر قبله و دیگر معایب سازه ها، دست آورد نگاه غربزده روشنفکران جامعه و ترویج و گسترش آن در سطح توده های اجتماعی است. برای رفع این مشکل چه باید کرد؟ خودباوری و بازگشت به خویشتن اسلامی، دانشمندان جوان رادر جدیدترین فن آوری های دنیا سرآمد ساخته است. از همین رو زمان آن رسیده است که معماران پرورش یافته در دامان انقلاب اسلامی در پهنة معماری و شهرسازی اسلامی نیز بدرخشند. در این میان بر حوزه های علمیه و دانشمندان اسلامی است که با بازنگری در مبانی طراحی عالم خلقت و کاربردی کردن آنها خمیر مایة اصلی تفکرات الهی را به معماران جوان این کشور منتقل و آنگاه منتظر تحول در طراحی معماری و شهر سازی باشند. بدون شک؛ بازخوانی مجدّد قوانین هنری به کار رفته در عالم خلقت و به کارگیری آن در طراحی سازه ها با خلاقیت مهندسان خلّاق مسلمان همراه شده و در راستای تکمیل خلاقیت جهان قرار خواهد گرفت.