شهر های کوچک توسعه می یابند؟

برخی از مردم ترجیح می دهند در شهر های کوچک زندگی کنند ، درحالی که بسیاری نمی توانند از خیر مزیت ها و جاذبه های کلانشهر ها بگذرند . مهاجرت از شهر های بزرگ نه مختص ایران است و نه ریشه در اولویت های اقتصادی دارد ، گرچه زندگی شهروندی به لطف شهرسازی مدرن و توسعه آموزش ، رسانه های عصر سایبر و… در شهر های کوچک اروپایی و آمریکایی از استاندارد های بالایی برخوردار است و از اختلاف کلانشهر - حاشیه نشانی نیست و اگر هم باشد مربوط به حاشیه های مهاجرنشین است . اختلاف مرکز - پیرامون از جنبه های مختلف اقتصادی ، فرهنگی ، اجتماعی ، محیط زیستی و سیاسی خود را نشان می دهد به همین دلیل انتخاب میان شهر ، شهر کوچک و روستا برای زندگی در غالب موارد پاسخ مشخصی می یابد . خارج از تجربه روستا که تجربه متفاوتی است و با دشواری ها اقتصادی و اقلیمی متفاوتی مواجه است در این نوشتار بر آن هستیم که تجربه زیست شهروندی در شهر های کوچک را مورد بررسی قرار دهیم : نمونه سه شهر کوچک برای بررسی تجربه زندگی شهری در شهر های کوچک سه مورد فولادشهر ، رودبار و بندر دیر را برمی گزینیم . دلیل انتخاب این سه شهر به جز تجربه شخصی نویسنده دوری و نزدیکی آنها از مراکز اقتصادی و کلانشهر های کشور است که خود را در میزان برخورداری از استاندارد های شهرنشینی در هرکدام از این شهر ها نشان می دهد . بدیهی است که این استاندارد ها به دلیل وسعت کشور و تجارب زندگی شهری در شهر های بزرگ و کوچک کشور مشابه هم نیستند و هرکدام از آنها باید در بستر فرهنگی و جغرافیای یگانه ای که دارند مورد ارزیابی قرار بگیرند . فولاد شهر نمونه نخست ؛ شهر کوچک فولادشهر در 25 کیلومتری جنوب غربی کلانشهر اصفهان است . شهری که در پی تأسیس کارخانه ذوب آهن اصفهان در سال 1342 تأسیس شد و از سال 1363 به جمع شهر های کشور افزوده شد . این شهر با جمعیتی بالغ بر 100 هزار نفر و همجواری با کارخانه های ذوب آهن ، مجتمع فولاد مبارکه و پلی اکریل اصفهان و همچنین نزدیکی به مراکز آموزشی مانند دانشگاه اصفهان ، دانشگاه صنعتی اصفهان و دانشگاه های آزاد نجف آباد و خوراسگان وضعیت مناسبی برای اسکان دارد . به دلیل همجواری با این مراکز اشتغال بسیاری از ساکنان این شهر ها در حیطه های فنی ، آموزشی و پزشکی است . به عبارتی نخستین معیار شهرنشینی یعنی اشتغال در مشاغل شهری و رشد تقریبا موازی همه بخش های اقتصاد در این شهر کوچک وجود دارد . معماری شهر نیز بر اساس الگو های توسعه شهری سامان یافته و به جاذبه ای توریستی برای شهر های همجوار تبدیل شده است . بازی های باشگاه ذوب آهن در لیگ برتر فوتبال ایران و پارک های کوچک و بزرگ این شهر باعث شده که شهر فولادشهر تنها شهری خوابگاهی نباشد و جوانان برای تفریح در روز های تعطیل به این شهر بیایند و به همین دلیل بخش خدماتی و تفریحی در این شهر نیز رونق بگیرد . گرچه به دلیل نزدیکی به کلانشهر اصفهان قشر جوان پولادشهری ها ترجیح می دهند به اشتغال و سکونت در آن شهر روی بیاورند اما فولادشهر علیرغم رشدنیافتگی در بسیاری از شاخه های اقتصادی ازجمله بخش سرگرمی و فراغت نمونه ای مناسب از برنامه توسعه در شهر های کوچک است . رود بار شهر قدیمی رودبار از این نظر با فولادشهر کاملا متفاوت است . شهری کوهستانی و سرسبز در مسیر جاده اتوبان قزوین به رشت و محصورشده در میان باغ های زیتون . به جز سد منجیل در نزدیکی رودبار و نیروگاه های بادی منجیل و رودبار هیچ کارخانه دیگری در نزدیکی شهر قرار ندارد و این شهر در واقع مجموعه ای از ساختمان های مسکونی است . توسعه شهر نیز بر اساس مشاهدات از الگوی خاصی پیروی نمی کند . اقتصاد شهر از صادرات زیتون به همه نقاط کشور و همچنین توریسم می گذرد به این صورت که مسافرانِ سواحل گیلان با گذر از این شهر اقدام به خرید زیتون و یا خدمات دیگری چون کالا های مورد نیاز برای سفر می کنند ، به همین دلیل اشتغال و فعالیت اقتصادی در این شهر کاملا خصلت فصلی دارد . نزدیک ترین مراکز آموزشی و درمانی به شهر رودبار نیز در رشت قرار دارند و بسیاری از جوانانی که نتوانستند به تهران یا حومه تهران نقل مکان کنند در رشت ساکن شده اند . بافت شهر در دو قسمت شرقی و غربی جاده رشت و رودخانه سفیدرود گسترده شده و اکثریت خانه ها و خیابان ها با شیب تندی به سمت رودخانه مایل شده اند . به دلیل موقعیت جغرافیایی و فاجعه زلزله رودبار در ساخت خانه ها از مصالح مناسبی استفاده شده است . بندر دیر بندر دَیِر ازنظر دوری با کلانشهر ها و مراکز اقتصادی در مقایسه با فولادشهر و رودبار بیشترین فاصله را دارد . ساکنان یکی از قدیمی ترین بنادر استان بوشهر امروز نیز به صیادی به روش سنتی اشتغال دارند و میگو و ماهی اسکله های بوشهر به داخل و خارج کشور صادر می شود . به دلیل مشکلات اقتصادی ، قاچاق کالا نیز یکی از فعالیت های اقتصادی است که ساکنین محلی انجام می دهند . به دلایل اقلیمی و جغرافیایی این بندر سهم ناچیزی از توسعه اقتصادی و شهری برده است و بافت شهری آن نیز از الگوی خاصی پیروی نمی کند . همچنین به دلیل دوری از مراکز اقتصادی ، هیچ کدام از بخش های اقتصادی ازجمله تجارت ، صنعت ، آموزش و سرگرمی و فراغت نیز در شهر توسعه نیافته است . تحلیل مرکز – پیرامون بر اساس تحلیل ها و یافته های پژوهشگران شهر های تهران ، اصفهان ، شیراز ، مشهد ، تبریز و قم در نظام شهری ایران از سال 1365 تاکنون از رتبه ثابتی برخوردار بوده اند و شهر های کرج به دلیل سرریزجمعیت مهاجر به تهران و همچنین شهر کرمانشاه نیز به جمع کلانشهر های ایران افزوده شده است . میزان بهره مندی شهر های کوچک ایران نیز وابستگی کامل به قرار گرفتن در محدوده ارتباطی این کلانشهر ها دارد . تفاوت سه شهر فولادشهر ، رودبار و بندر دیر رابطه موقعیت جغرافیایی ، نزدیکی به مراکز اقتصادی و بهره مندی و یا استاندارد زندگی را کاملا مشخص می کند . گرچه بسیاری از شهر های کوچک ایران از معضل توسعه نیافتگی و نبود برنامه های توسعه شهری و اقتصادی رنج می برند ، به گونه ای که شهر هایی در حاشیه کلانشهر های ایران نیز در ذیل مناطق محروم درآمده اند ( مناطق شرقی استان اصفهان ) . بالا رفتن ضریب جینی از 76/0 در سال1375 به 81/0 در سال 1385 نشانگر میل به نابرابری اقتصادی در نظام شهری دارد که این نابرابری به افزایش ضریب آنتروپی ( یعنی تمرکز بیشتر در مراکز اقتصادی ) منجر شده است . بر اساس مطالعات جغرافیای شهری در ایران تا پیش از سال 85 الگوی نخست شهری حاکم بوده و برنامه ریزی اقتصادی و فرهنگی به جانب توسعه شهری تهران گرایش داشته است ، البته در همان زمان نیز برنامه توسعه ای برای کلانشهر های کشور دیده شد اما شهر های دور از حاشیه شهر های بزرگ حتی تا امروز در گردونه توسعه نایافتگی افتاده اند . تجربه شهر های کوچک اروپا نشان می دهد که بدون الحاق این شهر های کوچک در برنامه های توسعه کشور و حتی وابستگی مستقل این شهر ها به اقتصاد جهانی ( همانند تجربه کیش ) در مورد توسعه انسانی و شهری این شهر های کوچک مشکل ایجاد می شود . تجربه شهر تولوز ، شهر کوچکی در فرانسه که با اجرا برنامه های توسعه ای و توسعه همه بخش های اقتصاد به یکی از کاندیدا های المپیک زمستانی 2016 تبدیل شد ، مورد قابل توجهی است . درحالی که روند جمعیتی به دلیل عنایت به همین شهر های کوچک در اروپا و آمریکا از سمت ابر شهر های بزرگ به شهر های کوچک متمایل شده است . در ایران این الگو به دلیل برنامه ریزی های تمرکزگرا و غیر محلی و دوری از الگوی همه گیر توسعه کشور به سمت مرکز – پیرامون یا مرکز – حاشیه سوق یافته است . امروز توسعه ارتباطات راه را بیش ازپیش بر توسعه اقتصادی هموار کرده است . در این مسیر شهر های کوچک می توانند بیشترین بهره را ببرند؛ شاید روند اشباع شده کلانشهر های کشور در های توسعه این شهر های کوچک را بگشاید.