مدیریت بحران آب، بایدها و نبایدها

روزهای پایانی سال 1393، ستار محمودی قائم مقام وزیر نیرو با اعلام اینکه نیمی از دشت های ایران در وضعیت بحرانی به سر می برند خواستار وفاق همگانی در مواجهه با این معضل شد. محمودی از احتمال ورشکستگی منابع آبی کشور خبر داد و گفت: طبق نرم بین الملل نباید بیش از 40 درصد منابع آبی مورد مصرف قرار بگیرد این در حالی است که 80 درصد منابع آبی کشور مورد مصرف قرارگرفته است. گرچه با بارش های ابتدای سال 94 برخی از این دشت ها از شرایط فوق تغییر شکل یافتند اما در سالی آبی که در روز جهانی آب سال «آب و توسعه پایدار» نام گرفت نه تنها ایران بلکه بسیاری از کشورهای منطقه و حتی جهان در شرایط هشدارآمیز به سر می برند، گرچه وضعیت ایران در این زمینه ،یگانه است. آب و توسعه پایدار حامل این مفهوم است که توسعه تنها به جنبه تکنولوژیکی و اقتصادی منحصر نمی شود و حاصل کوشش متخصصان اجتماعی و محیط زیستی این بود که امروز توسعه مفهومی اجتماعی، فرهنگی و محیط زیستی است. همچنانکه بر اساس پژوهش ها ،کشورهای آفریقایی که منابع محیط زیست خود را ویران کردند زودتر به فقر رسیدند. هشدار جدی به ایرانیان گرچه بسیار دیر اما ایران نیز پس از دوره طولانی با این نظر کارشناسانه همراه شد که آب همان قدر برای توسعه لازم است که صنعت. بنابراین بودجه ای از سوی دفتر ریاست جمهوری برای فرهنگ سازی در زمینه بحران آب دیده شده است. با این همه ارقام متوسط سرانه آب کشور از ورود ایران به مرحله تنش آبی و کم آبی خبر می دهد. جهانگیر حبیبی معاون حفاظت و بهره برداری شرکت مدیریت منابع آب ایران با اشاره به تغییر اقلیم و افزایش دما و در نتیجه افزایش تبخیر آب از منابع سطحی و برداشت بی رویه آب از منابع زیرزمینی را یکی از دلایل عمده بحران آب می داند و می گوید: «در طول چهار دهه گذشته، تعداد چاه ها 16 برابر و میزان برداشت پنج برابر شده است. از مجموع 609 محدوده مطالعاتی کشور، تعداد 317 محدوده که از مهم ترین آنها نیز محسوب می شوند، با افت مستمر سالانه سطح آب زیرزمینی و کسری مداوم حجم مخزن روبه رو هستند.» این مقام مسئول ادامه می دهد:« تقاضا برای آب به علت رشد جمعیت، توسعه کشاورزی، شهرنشینی و صنعت در خلال سال های اخیر، متوسط سرانه آب قابل تجدید کشور را تقلیل داده است به طوری که این رقم که در سال 1340 حدود 5500 مترمکعب بوده، در سال 1357 به حدود 3400 و در سال 1367 به حدود 2500 و در سال 1376 به حدود 2100 مترمکعب کاهش یافته است.» علاوه بر این، کاهش 20 تا 30 درصدی بارندگی مزیدی بر مشکلات قبلی شده است تا دو نهاد رسمی کشور از بحرانی بودن وضعیت آب 22 استان کشور خبر دهند. مرکز ملی خشک سالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی کشور و همچنین وزارت نیرو در گزارش های جداگانه ای از کاهش چشمگیر بارندگی ها نسبت به سال گذشته آبی خبر دادند. این آمار هشدارآمیزتر می شود اگر بیفزاییم که در سال گذشته آبی ما سیزدهمین سال خشکسالی پیوسته خود را از سر گذراندیم. بر اساس اعلام وزارت نیرو از شش حوضه آبریز کشور در حوضه های دریای مازندران، دریاچه ارومیه و سرخس میزان بارش ها بیشتر شده است اما سه حوضه آبریز خلیج فارس و دریای عمان، فلات مرکزی و حوضه مرزی شرق ایران با افت محسوس بارش ها مواجه بودند. این موضوع باعث شده تا در بسیاری از سدها کاهش محسوس ذخایر آب داشته باشیم به گونه ای که به طور متوسط 17 درصد آب مخازن نسبت به سال گذشته کم شده است، این در حالی است که حجم آب خروجی از سدها نسبت به سال پیش 1 درصد افزایش یافته است. به گفته حمید چیت چیان، وزیر نیرو اگر بهینه سازی مصرف مخصوصاً در بخش کشاورزی صورت نگیرد مشکل کم آبی مهار نخواهد شد. وی می گوید: « درصورتی که اصول صحیح کشاورزی ازجمله کشت های گلخانه ای انجام شود نه تنها مشکل کم آبی مهار می شود بلکه تولید 10برابری نیز به دنبال خواهد داشت.» حقیقت این است که در بسیاری از مناطق روستایی کشور مانند کرمان یا مناطق کم آب دیگر آبی برای کشاورزی باقی نمانده است به گونه ای که آب شرب نیز به وسیله تانکرها تأمین می شود و یا آب ها آن قدر شور شده اند که نمی توان از آنها استفاده کرد. این مسئله موجب شده تا کارگران کشاورزی این استان به سوی مناطق شهری و کارگری ساختمانی تغییر مکان و شغل دهند. گرچه بارندگی های ابتدای سال موجب خوشحالی شد و حتی آب به زاینده رود بازگشت و خشک شدن دریاچه ارومیه متوقف شد و حتی آب سد لتیان سرریز شد، به گونه ای که دروازه های سد را برای آبگیری سد ماملو باز کردند اما همه کارشناسان متفق القول اند که ذخایر زودگذر است و بار دیگر با کاهش ذخایر آبی حتی در بهار مواجه خواهیم شد. علیرضا دائمی معاون آب وزیر نیرو به این موضوع اشاره می کند که سال آبی سختی در پیش رو داریم و از 14 کلانشهر نام می برد که در خطر تنش آبی قرار دارند. همه به دنبال راهکار مهرزاد احسانی، رئیس حوضه آبریز فلات مرکزی نیز مهم ترین عامل را در عدم تناسب بین مصرف با منابع آبی دانسته و تمهیدات سختگیرانه مصرف را راهکار اصلی مدیریت منابع آبی می داند و می گوید: در حوضه زاینده رود بیلان منابع و مصارف آب به هم خورده و مهم ترین راه حل موجود این است که توسعه مصرف در این استان چه ازنظر کشاورزی و چه ازنظر صنعتی بسیار سختگیرانه و متوقف شود . در شورای عالی آب نیز تصویب شد که بارگذاری مصرف جدید در حوضه زاینده رود به طور کامل ممنوع و متوقف شود. ستار محمودی قائم مقام وزیر نیرو نیز به طرح ها و اقدام های وزارت نیرو در این زمینه اشاره کرده و می گوید: «اقدام هایی همچون تسلط به آمار و اطلاعات، تعصب به کار حرفه ای، تمرکز بر روی تشکل های آب، اجرای برنامه تحویل حجمی آب و نصب دستگاه های پایش آب، تشکیل بازار آب، درست کردن سند ملی آب، اطلاع رسانی در مجامع تخصصی باید در بین مدیران توسعه یابد.» وی می افزاید:« اولین الزام ما این است که مدیر ما مدیر منابع آب باشد و اگر انگیزه کافی و مؤثر نداشته باشد کار در این حوزه مؤثر نخواهد بود. مدیریت منابع آب یک تخصص است، در سال های گذشته ما بیشتر مجری بخش آب بوده ایم تا مدیر این بخش. الزام دیگر منابع آب هدفمند بودن کار است، ما از میزان آب موجود 80 تا 85 درصد منابع خود را مصرف می کنیم، درحالی که استاندارد مصرف جهانی 40 درصد است و این وضعیت ما را به سمت ورشکستگی منابع آب پیش می برد. محمودی با بیان اینکه یکی از آفت های بخش آب تغییر نگاه حوضه ای به نگاه محلی بوده است، گفت: متأسفانه برخی مدیران ما نگاه محلی به آب دارند و قائل به استفاده از تمام پتانسیل آب در منطقه خود هستند، درحالی که باید این نگاه به وجود بیاید که ما مسئول مناطق بالادست و پایین دست هم هستیم. حمیدرضا تشیعی، معاون نظارت بر بهره برداری شرکت مهندسی آب و فاضلاب نیز از نصب برچسب مصرف آب بر روی لوازم خانگی می گوید: « اگر با نصب این برچسب ها، مدیریت مصرف آب را فقط در سه وسیله کولرهای آبی، ماشین لباس شویی و ظرف شویی برای نصف مشترکان اجرایی کنیم و 30 درصد صرفه جویی مصرف انجام شود، 200 میلیون مترمکعب در سال صرفه جویی انجام خواهد شد.» یک استاد دانشگاه نیز از 4 راهکار افزایش راندمان آب ازجمله استفاده از آب دریا بر اساس تکنولوژی های جدید برای مصارف کشاورزی و حتی شرب با استفاده از آب شیرین کن ها، ممنوعیت کشاورزی به شیوه غرقابی، تسریع در اجرای شبکه های فاضلاب شهری و معرفی کشت های جایگزین و فرهنگ صحیح مصرف آب سخن به میان آورد. شرکت مدیریت منابع آب ایران نیز پنج راهکار برای مدیریت منابع آبی پیشنهاد کرده است و ایجاد توازن بر اساس ظرفیت آبی و شرایط اقلیمی با اجرای برنامه های تعادل بخش منابع و مصارف آب در قالب 15 پروژه تصویب شده تا سفره های زیرزمینی به تعادل برسند. اعمال مدیریت یکپارچه کمی و کیفی و استقرار مدیریت به هم پیوسته منابع آب،توسعه مدیریت مشارکتی با مساعدت بهره برداران در جهت بهره برداری پایدار از منابع آب، احیای تالاب ها و رودخانه ها با جلب مشارکت مردم و بهره برداری مطلوب از رودخانه ها در قالب کاربری های سازگار با اکوسیستم رودخانه و استفاده از تجارب بین المللی و شناسایی پتانسیل های قابل سرمایه گذاری در جهت حراست و حفاظت از این سرمایه های ملی و در آخر ارتقای سطح ایمنی و پایداری سدها و نگهداری و بهره برداری از سازه های در دست بهره برداری و سرمایه گذاری های عظیم ملی انجام شده با رویکرد تأمین پایدار منابع راهبردی ازجمله راهکارهای این نهاد وابسته به وزارت نیرو است. آنچه مشخص است جیره بندی آب در بین باید ها و نبایدهای وزارت نیرو جایی ندارد و حتی حمیدرضا جانباز در مصاحبه ای از اینکه میزان مصرف با جیره بندی اصلاح نمی شود سخن به میان آورده است. آن گونه که ابراهیم درویشی، فعال محیط زیست نیز عنوان می کند کلید حل مشکل آب در نگاه کلان به این مسئله است. رحیم میدانی معاون وزیر نیرو در امور آب و فاضلاب نیرو نیز می گوید: متعهد شده ایم که در سال 94 نوبت بندی آب نداشته باشیم.