روستایی زنده ودوست داشتنی

اگر خواستی شهر را با تمام دود و دم و ماشین هایش ترک کنی و جایی بروی که آرامش خیال داشته باشی و هوای پاکیزه تنفس کنی و معماری خانه های خشتی و گلی را به تماشا بنشینی، حتما روستای قلعه بالا در شاهرود باید یکی از انتخاب های تو باشد. روستایی پلکانی که در 140 کیلومتری جنوب شرقی شاهرود و 24 کیلومتری شهر زیبای بیارجمند قرار دارد.

آثار تاریخی زیادی در این روستا وجود دارد که نشان دهنده قدمت و پیشینه تاریخی روستا است. شرایط آب و هوایی کوهستانی در جنب کویر، دسترسی مناسب به راه های اصلی، چشمه های فراوان در دامنه ها و کوه ها، کلاته های زیبا با چشم اندازهای عالی، غارهای تاریخی و سنگ چین های ساخته دست بشر در ارتفاعات، بناهای تاریخی و شکل بافت روستا، پارک ملی توران از مهم ترین جاذبه های گردشگری اینجا است.

وجه تسمیه

وجه تسمیه روستا را می توان برگرفته از ویژگی های غالب این مکان و به خاطر مسائل استحفاظی و دفاعی آن دانست. مردم روستا از دو طایفه عرب و عجم تشکیل می شوند که در رأس عرب ها، کی قبادی ها و در رأس طایفه عجم ها، عجمی ها به عنوان سرسلسله قرار دارند.

هر گوشه روستا حال و هوایی خاص دارد. کوچه باغ ها، کف آن ها که به تازگی توسط بنیاد مسکن سنگفرش شده، ارتفاع بیشتر نسبت به روستاهای مجاور و چشم انداز کامل بر دشت بیارجمند، قلعه بالا را به روستایی خاص تبدیل کرده است.

غار ملحد

در کتاب "خداوند الموت" به گروهی از فرقه اسماعیلیه تحت امر حسن صباح اشاره شده که به این منطقه گسیل شده اند و به علت حفظ جان و هراس از دام دشمنان در غاری در حوالی ارتفاعات این روستا سکنی گزیده اند. این گروه معروف به ملاحدین و بعدها محل سکونتشان معروف به "غار ملاحدین" که در اصطلاح اهالی "غار ملحدو" نام گرفته است. هنوز هم نمونه هایی از آثار به جای مانده از آنان طی سالیان دراز وجود دارد.

شب روستا

شب روستا چقدر خاطره انگیز است! شب نشینی در قلعه بالا، آسمان پرستاره کویر را رصد می کنی؛ دور آتش می نشینی و شب را با سیب زمینی زغالی همراه با آواها و نواهای سرکویری و ساربانی و شنیدن داستان ها و افسانه های قدیمی توسط کهنسالان سر می کنی. خوابیدن در خانه های کاهگلی قلعه بالا و در رختخواب های گلدوزی شده و چهل تیکه با چَه چَه نوعی بلبل که تا صبح آوازه خوانی می کند، آرامش بخش است.

سادگی و بی آلایشی بافت معماری روستا

جواد محمدی، مدرس دانشگاه و پژوهشگر بافت های تاریخی استان سمنان که در هنگام بازدید از روستا همراه مان آمده بود، به خبرنگار پیام ساختمان گفت: "روستای قلعه بالا از سلسله روستاهای شهرستان شاهرود است که با محوریت حفظ امنیت شکل گرفته و همانطور که مشخص است وجه تسمیه آن نیز به برخورداری از مشترکات قلاع نظامی اشاره دارد."

این روستا در دامنه سلسله جبال واقع در دشت بیارجمند قرار گرفته و بنا به شرایط حاکم بر قلعه های نظامی، مشرف به دشت بیارجمند می باشد. وی افزود: "سیر تطور زمان و بهبود شرایط امنیتی حاکم بر جامعه باعث شده که کم کم شمایل کلی این روستا از هویت نظامی به قرارگاه اجتماعی تغییر یابد و جامه خاص مخصوص قلاع نظامی را از تن بیرون کند و به دهکده ای آرام با شاخصه های یک قرارگاه رفتاری صرف، تبدیل شود."

معماری روستا

این مدرس دانشگاه با اشاره به بافت معماری روستا گفت: "سادگی و بی آلایشی سطوح و بدنه ها از خصوصیات این نوع خاص از معماری قلعه بالا است. زیبایی موجود در بافت بومی عاریتی و دکوراتیو نیست و متأثر از ترکیب بندی کالبد و تنظیم روابط انسانی محیط است."

محمدی تأکید کرد: "در حقیقت بافت بکر روستای قلعه بالا، نمونه ای در خور تحسین از حذف تزئینات و بهره گیری از تمامیت فضا برای نمایش یک پانورامای جذاب است."

کاربرد مصالح بومی

وی افزود: "مقبولیت به کارگیری مصالح و عناصر بومی در روستای قلعه بالا، توسط باورهای درونی ساکنین مورد تأیید قرار گرفته و بنابراین به سختی دچار تغییر می شوند. با ساخت واحدهای ناهمگون کالبدی و حذف فضاهای سینرژیک در روستاهایی با خصوصیت بوم گرا، وحدت بصری و اجتماعی آسیب می بیند و همین امر موجب افتراق رفتاری در محیط روستا خواهد شد."

وی همچنین به رشته های آویخته شده بر سر در خانه های روستایی اشاره کرد و گفت: "ساکنین این روستاها سعی دارند تا همواره ارتباط خود را با طبیعت تقویت کنند و سرشت طبیعت را وارد زندگی شان نمایند. در همین راستا، آویختن رشته های نخ که از دانه های گیاه اسفند گذر کرده و از سقف سکونتگاه های روستایی این بوم، به مثابه رشته ارتباطی نمادین بین انسان، طبیعت و باورهای او است."

فضاهای اجتماعی و انسانی

این استاد دانشگاه به معماری فضاهای روستا اشاره کرد و گفت: "توانایی طراحان در ایجاد فضاهای دیداری و ملاقات و همچنین شناخت فرهنگ و سنن آیینی مختص بوم های بیابانی به برقراری ارتباطات خوشایند بین ساکنین کمک کرده است. مردم در این روستا به ایجاد برقراری روابط بیشتر با همسایگان تمایل دارند. البته جوانان و سالخوردگان بیشترین بهره را از فضاهای قابل استفاده، جهت ایجاد برخوردهای چهره به چهره و تعاملات گفتاری و شنیداری می برند."

وی ادامه داد: "گذرهای روستایی، تبدیل به قلمروهای عمومی و نیمه عمومی جهت مکث و نشستن می شوند. برقراری تعاملات اجتماعی پایدار در مسیرها، محیط روستا را تبدیل به فضایی زنده و دوست داشتنی کرده است."