شهردار تهران؛ انتخاب میان سیاست یا تخصص

حال که خیابان بهشت درحال وهوای انتخاب شهردار است، مهم ترین سؤالی که باید به آن پاسخ داد این است که شهر تهران به چه شهرداری نیاز دارد؟ ویژگی های اصلی شهردار چه باید باشد؟ و چرا این ویژگی ها برای شهر تهران حیاتی است؟ شهر نیازمند تخصص و نوآوری مبتنی بر خرد جمعی است یا انتخاب های مبتنی بر سیاست ورزی؟ اما برای پاسخ به این سؤالات کافی است به اقتصاد کلان شهر تهران توجه کنید. براساس برآوردها در سال 1393 (آخرین سال دارای آمار رسمی) تولید ناخالص داخلی شهر تهران برابر با 1.949.841 میلیارد ریال است که سهمی حدود 17درصدی از تولید ناخالص داخلی کشور را در اختیار دارد. از طرفی این سهم از سال 1385 تا 1393 رو به کاهش بوده است. در کنار کاهش مشارکت اقتصاد شهر تهران در اقتصاد ملی، متوسط نرخ رشد اقتصادی در شهر تهران به قیمت جاری و ثابت به ترتیب 21 درصد و 22.1 درصد بوده که نشان می دهد بخش قابل توجهی از افزایش تولید ناخالص داخلی شهر ناشی از افزایش قیمت ها بوده و نه افزایش ظرفیت های اقتصادی شهر. در همین دوره درآمد عملیاتی و هزینه های عملیاتی شهر تهران به ترتیب در این مدت 28.9 درصد و 31.4 درصد رشد داشته اند. به بیانی دیگر درحالی که انتظار می رود مالیه شهر در ارتباط با ظرفیت های واقعی اقتصادی شهر باشد، اما به هیچ وجه این اتفاق نیفتاده است. بالاتربودن این رشد نشان می دهد که مالیه شهر اولا ظرفیت های اقتصادی را پیش خور کرده است. دوما انتظار می رود رابطه ای دوسویه میان رشد ظرفیت های اقتصادی شهر و کالاهای عمومی شهری که ذاتا شهرداری می بایستی ارائه دهد، وجود دارد که این عدم تناسب در نرخ های رشد نشان می دهد که به هیچ وجه رابطه نزدیکی میان اقتصاد شهر و مالیه شهر وجود ندارد. در حالی هزینه های شهر به طور سرسام آوری افزایش یافته که ظرفیت های اقتصادی آن با روندی آرام رشد کرده است. در کنار این نیز، اقتصاد شهر تهران با پدیده «عقب افتادگی اشتغال نسبت به تولید» مواجه بوده است؛ به عبارت دیگر رشد اشتغال به واسطه سیاست های بازرگانی خارجی، واردات کالاهای سرمایه ای، دانش و تکنولوژی و روش های اتخاذشده برای تولید به میزان چشمگیری کندتر از رشد تولید بوده است. در طول دوران 1385-1393، رشد متوسط اشتغال و تولید ناخالص داخلی به قیمت ثابت سال 1376 به ترتیب برابر با 0.5- درصد و 1.22 درصد بوده است. از پیامدهای عمده و منفی رشد جمعیت و عقب افتادگی اشتغال نسبت به تولید، افزایش بار معیشت (تکفل) خالص در جامعه بوده است. همه اینها در حالی است که ترکیب فعالیت های شهر تهران نیز سیگنال های مناسبی را ارسال نمی کند. فعالیت های عمده فروشی، خرده فروشی، تعمیر وسایل نقلیه و مستغلات، کرایه و خدمات کسب وکار که عمده ترین فعالیت های اقتصادی شهر تهران هستند، ماهیت خودسرویس دهنده برای شهر تهران دارند و انتظار نمی رود بتواند مزیت رقابتی در سطح جهانی یا حتی منطقه ای برای شهر تهران ایجاد کند. از سویی دیگر این بخش هایی که بیشترین سهم را از تولید شهر تهران در اختیار دارند، سهم ناچیزی از جمعیت شاغل متخصص را به خود اختصاص داده اند. اصولا هنگامی که مسئله دانش بری یا تخصص بری در هریک فعالیت های اقتصادی مطرح می شود، سهم گروه های شغلی و مشاغل تخصصی آنها، به عنوان یک معیار و ملاک، موردنظر تحلیلگران بازارکار قرار می گیرد. بدیهی است هنگامی که در یک گروه فعالیت، سهم گروه شغلی متخصصان در مقایسه با گروه های شغلی کارمندان امور دفتری، کارکنان خدماتی و کارگران ساده بالاتر باشد و فرصت های شغلی بیشتری را به خود اختصاص دهد، این امر نشان دهنده کارکردهای مهارتی و دانش بری این گروه های فعالیت است. برای مثال تقریبا نسبت کارکنان دفتری به متخصصان در فعالیت مستغلات برابر با 3.5 است. یعنی به ازای هر متخصص یک کارکن دفتری وجود دارد که این خود گواهی از دانش بری پایین فعالیت های عمده در شهر تهران است. مابقی فعالیت های عمده نیز از وضعیت تقریبا مشابهی برخوردار هستند. همچنین بررسی نرخ بی کاری افراد دارای تحصیلات عالی (14.5 درصد) نشان می دهد که این نرخ از نرخ بی کاری کل شهر تهران بالاتر است. به بیانی دیگر مسئله بی کاری برای افراد دارای تحصیلات عالی عمیق تر است. یکی از مهم ترین عوامل چنین وضعیتی ساختار اقتصادی شهر تهران است که تشابهات اندکی با اقتصاد مبتنی بر دانش دارد. حال اگر دیگر چالش های شهر نظیر مسائل زیست محیطی، ایمنی و تاب آوری را نیز در معادله وارد کنیم، درخواهیم یافت که تهران شهری فاقد رقابت پذیری است. اگر تعریف سیتی گروپ از رقابت پذیری را مبنا قرار دهیم، رقابت پذیری شهری توانایی های به اثبات رسیده شهرها در جذب سرمایه، کسب وکارها و استعدادها را نشان می دهد. از این منظر شهر تهران نیازمند بازتعریف فعالیت های اقتصادی خویش است تا هم کانال های درآمدی جدید را معرفی و هم ظرفیت های جدید اقتصادی را ایجاد کند. اصولا بخش قابل ملاحظه ای از رقابت پذیری را در ایجاد خلاقیت و نوآوری می توان جست وجو کرد؛ خلاقیت هایی که معمولا استارتاپ ها و بنگاه های نوآور در آن پیشرو هستند. اگر نگاهی به متوسط سنی تأسیس کنندگان استارتاپ ها بیندازیم، درخواهیم یافت که بخش اعظم آنها جوانانی با ایده های نو، نگاهی نو و انگیزه هایی سیری ناپذیر در تلاش و موفقیت هستند. در عصر جدید، موفق ترین شرکت ها دیگر شرکت های غول آسای صنعتی نیستند، بلکه شرکت هایی هستند که جوانان خلاق در گاراژ خانه شان تأسیس می کنند. تهران موفق نخواهد شد مگر آنکه همین ایده های نو و خلاقانه را در مدیریت شهری وارد کند. مسیر و ایده های گذشته نه تنها مشکلات پیش گفته را حل نخواهد کرد، بلکه روزبه روز تهران را در مسابقه رقابت پذیری عقب تر خواهد برد. دیگر مسائل تهران با ایده های کهنه و رنگ و رورفته قابل اصلاح نیست. تهران به ایده های جدیدی نیاز دارد که از طریق آن مسئله عاجل مالیه شهری را در مسیر درمان قرار دهد. از آنجایی که ظرفیت های ساختار فعلی اقتصاد تهران پیش خور شده و تهی از امکان بهره برداری است، راه حل هایی نظیر تراکم فروشی، تکیه بر ساختار سنتی اقتصادی، سیاست های عرضه محور ترافیک و به طور کلی تلاش برای حل مشکلات از طریق راه حل های کهنه و رسوب زده بوروکرات ها و مدیرانی با افتخاراتِ ریشه زده در ایده هایی ازمدافتاده و جلاداده شده با رنگ وبوی سیاست، چاره مسائل تهران نیست. تهران ایده های نو و جسورانه می خواهد. شهر تهران از ظرفیت های بالایی برای اقتصاد دانش بنیان برخوردار است؛ برخورداری از تعداد زیادی از دانشگاه ها و مراکز علمی و تحقیقاتی، وجود مراکز رشد و حمایت از نوآوری ها، قوانین و زیرساخت های قانونی، حمایت از نوآوری ها و تعداد زیاد جوانان دانش آموخته (و البته بی کار) که در صورت ترسیم نگاهی نو در شهر می توانند مشکلات شهر را کاهش دهند. در بسیاری از کلان شهرهای مدرن و رقابت پذیر مسائل و مشکلات با مشارکت بنگاه های خلاق و استارتاپ ها حل می شوند. آلودگی هوا و خاک، ترافیک، تفکیک و جمع آوری زباله و حتی مالیه شهر مسائلی هستند که می توانند با راه های جدید حل شوند. اولین قدم اما انتخاب شهرداری جوان، متخصص و باانگیزه است.