نور، آب و رنگ درمعماری اسلامی

گروه معماری ودکوراسیون: معماری آنجا که اسلامی میشود با عناصر طبیعی که مخلوق خالق نور و روشنیهستند، پیوندی ناگسستنی دارد ؛ عناصر مهمی که نقش زیادی در آرامش بصری و روانی انسان دارند. نور ، رنگ ، آب ، سه عنصر زیباییشناسی معماری اسلامی هستند و نور عمده ترین مشخصه معماری ایران و نمادی از عقل الهی است . رنگ در انقطاع نور حاصل میآید و آب تصویر طبیعت ، در معماری اسلامی است. در اینجا شرحی کوتاه بر این سه عنصر از دیدگاه عرفان خواهیم داشت . نور نور وسیله قدرتمندی است که زندگی ما را شکل و جهت داده است. در طول تاریخ تحول بشریت، به مدت دو میلیون سال یا بیشتر زندگی ما با طلوع و غروب روزانه خورشید، نشانه گذاری میشده است. نور اصلیترین عامل کیفیت، پویایی و سرزندگی فضای معماری است و هم از نظر مفاهیم کیفی و سمبلیک و هم از نظر کارکرد عملی، از جایگاه ویژه ای در میان عناصر تشکیل دهنده فضا برخوردار است. در معماری اسلامی بر بازی با نور از سوی نمادگران عرفانی اسلامی تاکید شده و نور را نماد وحدت و یگانگی خدا میدانستند، بنابراین نور علاوه بر بُعد مذهبی دارای بُعد کارکردی نیز هست که عناصر تزیینی و منقوش از آن مایه میگرفتند. نور جلوه خداوند است که حضورش در معماری اسلامی به ویژه در مسجد که خانه اوست، تجلی مییابد «الله نور السموات و الارض» و در کاستن از صعوبت و سختی و سردی سنگ و بنا نقش بسزایی دارد .تجلی متافیزیک نور بر فیزیک بنا، آن را اصلیترین محور زیباییشناسی معماری اسلامی در عرفان و معنا قرار داده است . در بناها ، از کف براق و درخشنده و سطوح دیوارها برای شکار نور استفاده میشد و گاهی نور طوری از سقف های الماسی شکل بازمیتابید که انعکاسی در پی داشت . نور به تزیین معماری اسلامی کیفیتی پویا میبخشید و منقوش ، اشکال و طراح ها را به درون زمان میکشید . نور و سایه در سطوح ، تقابل های شدید ایجاد میکرد و به سنگ های منقوش و سطوح گچی و آجری ، بافت میبخشید. نور از لا به لای جداره های چوبی ، گچی و مرمری ، و شیشه های نقوش پنجره ها رد میشد و نقوش را بر روی سطوح پشتی و داخلی نمودار میساخت و پوششی زمانمند و متغیر از رنگ و سایه پدید میآورد. رنگ رنگ از تکثیر نور حاصل میشود و نمایانگر کثرتی است که ارتباطی ذاتی با وحدت دارد . از دیدگاه اندیشمندان هنر اسلامی ، رنگ سفید نماد وجود مطلق و رنگ سیاه که پوشش خانه کعبه است ، نماد اصلی تعالی و فرا وجودی است که خانه کعبه با آن ارتباط دارد .رنگ های آبی ، فیروزه ای و طلایی در نگارگری اسلامی و ایرانی ، جلوه هایی از معانی باطنی جاری در بطن رنگ ها هستند. روان شناسی رنگ در قرآن نیز مورد تأمل جدی قرار گرفته است ؛ «قالوا دع لناربک بیین لنا مالونها قال انه یقول انها بقره صفرا فاقع لونها تسرالناظرین»(آیه69سوره بقره) آیه ای که در آن رنگ زرد زرین، عاملی برای سرور و انبساط خاطر ناظر معرفی میشود. این آیه و همچنین احادیث و روایاتی که بر معانی رنگ ها دلالت میکردند (سفید که رنگ محبوب پیامبر بود و سبز که نشانه سیادت فرزندان علی (ع) و فاطمه محسوب میشد) رنگ را عاملی مهم در جهت استفاده معنوی در جلوه های نگارگری معماری اسلامی قرارداده و اهمیت و جایگاه رنگ در معماری اسلامی مورد توجه کامل قرار گرفته است. یکی از اصیل ترین رنگ های مطرح در هنر اسلامی رنگ فیروزه ای است ، همچنین آبی لاجوردی هسته تمثیل مراقبه و مشاهده و بیانگر بیکرانگی آسمان آرام و تفکر برانگیز سحرگاهان صاف و صمیمی است . در درون مسجد، برخلاف بیرون که کاشیکاری بیشتر با آجر عجین شده ، نقوش کاشی با سفیدی نقوش گچ بری همراه است که تضاد چشمگیری را با فضای پر نقش و رنگ بیرون برقرار میسازد و باعث میشود فضای داخلی مسجد آرامش و قداست خاصی داشته باشد که این قداست از رنگ سفید فضا و از بیرنگی و بی نقشی سطوح داخلی نشئت میگیرد ، زیرا رنگ سفید به خصوص وقتی با نوعی خلوت ، تفکر و سکوت همراه باشد ، الهام گر نوعی بزرگی، پاکی و اندیشه بالندگی است . بیشترین قسمت سطوح کاشیکاریها به رنگ های سردی چون زنگاریها ، فیروزه ای ها و لاجوردیها تعلق دارد . لاجوردیها و رنگ های آبی فام، عمقی دارند که آدمی را به بینهایت و به جهانی خیالی و دست نیافتنی میبرند . آبی ، گستردگی و وسعت آسمان صاف را به یاد میآورد، نشانه صلح است و رنگ بیگناهی . نور آبی ، کسانی را که بیقرارند ، آرام میکند ، آبی همواره متوجه درون است و جنبه های گوناگون روح آدمی را نشان میدهد، در فکر و روح او داخل میشود و با روان او پیوند میخورد . آبی معنی ایمان میدهد و اشاره ای است به فضای لایتناهی و روح آبی سمبل جاودانگی است . آب آب در فلسفه اسلامی بن هستی محسوب میشود «وجعلنامن الماء کل شی حی» و درعین حال عامل تطهیر نیز است. این صفت ذاتی (که بر اشیای پلید مهر پاکی و تطهیر می زند ) چنان با حقیقت بنا در معماری اسلامی ارتباط دارد که حضورش در متن معماری اسلامی بنا را مطهر کرده و صفت تطهیر میدهد . حضور آب در معماری اسلامی به ویژه در مسجد نه تنها آن را عاملی فیزیکی برای تطهیر عابدی قرار میدهد که برای عبادت خود به این تطهیر نیاز دارد ، بلکه به بنا نیز صفت تطهیر میدهد . پیوند تنگاتنگ آب و معماری اسلامی در آیاتی از قرآن به ظرافت و عظمت احساس میشود. آب حائل میان «او» و هستی و درعین حال واصل عالم به حضرت اوست . معماری اسلامی با آب برخوردی کاشفانه دارد ، حضور بیمثال آب از صعوبت بنا می کاهد و شفافیتش پرده از جاودانگی بناهایی بر میدارد که بر آخرت استوار گشته اند . بیرنگیاش ، آدمی را به بیرنگی میخواند و از ننگی که از صورت رنگ حاصل میشود، میرهاند و سیالیتش بر سست بنیانی عمارت هایی دلالت دارد که آدمیان به تصور جاودانگی دنیا با نفی دارالقرار بر بستری از توهم بنا میکنند(سراب) . آب در عرفان و هنر اسلامی ، جلوه پاکیها ، زیباییها و هم خوی حق است. به طور کلی هنر اسلامی سعی دارد تا احدیت خداوند را لا به لای رنگ ها، فرم ها ، نورها و اصوات متجلی سازد؛ یعنی سعی در نمایاندن معنا تا جای ممکن در صورت دارد و هرچه تأثیر معنا به صورت بیشتر باشد و این تجلی نمایان تر ، صورت از تأثیر آن لطیف تر ، شفاف تر و درعین حال همچون معنا، مبهم و راز آمیز خواهد بود.