روابط انسانی یا قطر میلگرد؟

بافت های فرسوده و ناکارآمد شهری، بخش قابل توجهی از سطح شهرهای کشور را تشکیل میدهند. این بافت ها از یک سو از طیف گسترده مشکلات کالبدی، عملکردی، ترافیکی و زیست محیطی رنج میبرند و از سوی دیگر مهم ترین پتانسیل شهرها برای استفاده از زمین جهت اسکان جمعیت، تامین فضاهای باز خدماتی و نیز بهبود زیست محیطی محسوب میشوند. فرسودگی این بافت که نتیجه فرسایش کالبدی اقتصادی است، به مرور موجب تضعیف امکان استفاده مناسب و کارا از زمین و در نتیجه سبب هدر رفتن زمین در بخش های توانمند شهر، محدوده های مرکزی و بافت قدیمی میشود. بافت های فرسوده در دل شهرها در حالی رها شده اند که گسترش کالبدی شهر هر روز معضلی جدید بر مسائل و مشکلات موجود میافزاید. در بسیاری از هسته های قدیمی، آنچه دارای ارزش است نه کالبد موجود و بناها و ساخت شهرهای آن، که گذرها، مراکز محله ای، روابط اجتماعی میان ساکنین، یادمان ها و نشان های بافت است که دارای ارزش اجتماعی و فرهنگی است. به اعتقاد کارشناسان دخالت در این بافت ها نباید از نوع اقدامات کالبدی و بازسازی از نوع تخریب و دوباره ساختن باشد، در بسیاری از عرصه ها، بهسازی بافت و اقدام خرد و مشارکتی با مردم ساکن در آن، شیوه بسیار مطوب و پایداری را ارائه میدهد که میتواند در طول دوره کوتاه مدت صورت پذیرفته و رفاه شهروندی را در بافت توانمند سازد. بهره گیری حداکثری از مشارکت مردم، به کارگیری راه حل های متعدد در مواجهه با مسائل چند وجهی، استفاده از بازخوردهای متعدد و طراحی منطقی و هماهنگ با خواست های گروه های ذی نفع و ذی نفوذ از مهمترین راهکارهای شهری موثر در دنیا است. مشارکت فعال مردم در فرایند طراحی و مردمی کردن این فرایند، تحقق پذیری این گونه طرح ها را افزایش خواهد داد. نوسازی بافت های فرسوده با استفاده از روش های طراحی شهری ویژه که با ملزومات حیات اقتصادی و اجتماعی ساکنان این بافت ها انطباق یافته اند، میتواند خواست ها و نیازهای یک جامعه را در قالب راه حل های متفاوت و متنوع پاسخ دهد. مهندسی و جامعه شناختی در بافت فرسوده از نظر مهندسی بافت های فرسوده دارای سازه هایی با استحکام ناکافی هستند که باید ویرانشان کرد و به جای آنها سازه های محکم تر ساخت. اما از نظر جامعه شناختی این سازه ها برای انسان ساخته شده اند، روابط اجتماعی بین این سازه ها در دانش بشری مولفه هایی بسیار پیچیده تر از مقایسه قطر میلگرد در سازه های قبلی و بعدی است؛ روابطی که دستکاری و دوباره سازی آن، نه با ابزارهای در دسترس مدیریت شهری ممکن است و نه اساسا در کوتاه مدت میسر خواهد بود. نکته این است که اگرچه در این با فت ها سازه ها و ساختمان ها فرسوده هستند، اما روابط انسانی قطعا بسیار مستحکم، پایدار و دیرپاست. به واقع، هرچه در بافت های جدید شهر رابطه درونی جامعه انسانی خام، ناپایدار و از هم گسسته است، در بافت های قدیمی وضعیت برعکس بوده و با جلوه هایی در هم تنیده تر و هم افزاتر از تعاملات انسانی روبه رو میشویم. اما شهر در دست مهندسان سیویل است؛ مردانی با ذهنی آکنده از بتن و میلگرد و نبشی و سیمان! بیرون کردن ساکنان قدیمی بافت که درگذر سالیان انس و الفت ناگسستنی با محیط زندگی خود برقرارکرده اند، از بین رفتن خاطرات جمعی و فاصله گرفتن از فاصله گرفتن از فرهنگی اصیل و سنتی در محدوده طرح ، محو شدن ساختمانها و بناهای قدیمی که هریک حاصل دسترنج نیاکان ما بوده اند، تضییع حقوق مالکان محدوده طرح و اکثراً بی بهره ماندن آنها از ارزش افزوده ناشی از اجرای طرح بافت، تفاوت فاحش کالبدی و عملکردی بین مستحدثات داخل محدوده طرح با بافت بلافصل آن، تاثیرگذرای اجرای چنین طرح هایی بررفتار و هنجارهای جامعه که ممکن است مثبت نباشد و بعضاً کم توجهی طراحان و مجریان چنین طرح هایی به بناها و اماکن مقدس نظیر مساجد، حسینیه ها، تکایا و ... در محدوده طرح مصوب، بخشی از دل مشغولیهایی است که باید همه آنها را به دقت شنید و برای هریک، در بحث احیا و نوسازی بافت های فرسوده شهری پاسخی فراهم کرد یا راهکاری جست. بحث بافت فرسوده و کار نوسازی قبل از اینکه یک کار فنی و اقتصادی باشد کاملا یک کار اجتماعی است و نباید به این بخش که با روح و روان شهروندان سروکار دارد بیتوجهی کرد. نوسازی یک کار اجتماعی و میدانی است و باید به صورت چهره به چهره پیش رود مخصوصا از سوی هیئت های عاملی که در مناطق تشکیل میشوند، خود مناطق، نواحی و محلات و در همه ابعاد. در بخشی از کار هم باید فرهنگ سازی، اعتماد سازی ، آموزش به مردم و بالا بردن سطح آگاهی آنان انجام شود که این با پشت میز نشستن انجام نمی شود و کار میدانی میخواهد. محله ای کارش به نتیجه خواهد رسید که مدیر آن محله همه اهالی محل را به اسم بشناسد و با روحیات آنان آشنا باشد. اگر این امر اتفاق بیفتد کار بافت فرسوده پیش میرود.