ژئواکونومیک و نفت و گاز خلیج فارس

روزبه پارساپور* خلیج فارس از قرن‏های گذشته تا به امروز جزو مهمترین مناطق استراتژیک جهان محسوب شده و نقش مهمی در تعیین سیاست‏های بین المللی ایفا میکند. از یک سو ذخایر عظیمی از نفت و گاز جهان در کشورهای ساحلی و درون خلیج فارس نهفته است و از سوی دیگر در دوران باستان سواحل شمالی خلیج فارس از جیرفت تا پارس و میانرودان مهد تمدن و شهرنشینی به شمار میرفته و نخستین امپراتوری متمدن و عدالت گستر جهانی توسط کوروش هخامنش از این منطقه بزرگ برخاسته است. اما در خصوص مسئله انرژی در چشم‏انداز تأمین نیازهای نفت و گاز جهان، منطقه دیگری به غنای خلیج فارس وجود ندارد تا بتواند نیاز انرژی کشورهای دنیا به‏ویژه قدرت‏های صنعتی و یا در حال رشد و توسعه در آمریکا، اروپا، ژاپن، چین، کره و شبه قاره هند را در قرن جدید برآورده نماید. این موضوع به اندازه‏ای مهم است که اگر حوادثی نظیر جنگ، انقلاب داخلی و تنش‏های ایجاد شده از ناکامی صنعتی در خلیج فارس، چالشی را در صدور نفت و گاز ایجاد نماید، فشار کشورهای مصرف کننده انرژی در سطح بین المللی و نیاز‏های داخلی حاصل از فروش نفت و گاز کشورهای تولید کننده سبب خواهد شد تا صحنه خلیج فارس را به گونه‏ای تنظیم و در چارچوب‏های مورد نظر درآورند که در فرآیند تولید و عبور انرژی اختلال جدی وارد نشده و به منافع اساسی آنها لطمه وارد نکند. از سوی دیگر بسیاری از تحولات سیاسی و نظامی در کشورهای حوزه خلیج فارس از جمله؛ جنگ ایران و عراق، اشغال کویت توسط عراق، جنگ آمریکا و متحدانش در افغانستان، جنگ بین المللی در سوریه، عملیات تروریستی القاعده و طالبان و... همگی بازارهای بین المللی نفت را دچار شوک کرده و درچارچوب با تسلط بر منطقه خلیج فارس و حفظ توازن قوا در منطقه تعریف میشود. انرژیهای نو در رقابت نابرابر البته کشورهای صنعتی برای حفظ ثبات اقتصادی خود تلاش کرده اند تا به منابع جایگزین انرژی نفت دسترسی پیدا کنند. با آنکه هنوز در طبیعت معادن زغال سنگ بسیاری یافت میشود و کشورهایی همچون چین و اروپای شرقی از زغال سنگ به عنوان منبع اصلی تأمین انرژی استفاده میکنند، ولی به دلیل آنکه زغال سنگ باعث میشود تا گاز دیاکسیدکربن که یکی از عوامل اصلی افزایش دمای حرارت کره زمین میباشد، متصاعد گردد و همچنین به دلیل آنکه عملیات کندن تونل و استخراج زغال سنگ از معادن منجر به تخریب محیط زیست میگردد، کشورهای صنعتی درصدد برآمدند تا انرژیهای دیگری را چون انرژی خورشید، موج، باد، آب و هسته‏ای جایگزین نمایند ولی هنوز موفق به جایگزینی این انرژیهای نو با انرژی نفت و گاز نشده اند و پیش بینی میشود تا سال های آینده نیز نتوانند به آن دست یابند. مقایسه ذخایر انرژی جهان حوضه های بزرگ گازی جهان را میتوان به سه منطقه شامل؛ خلیج فارس، سیبری غربی، آسیای مرکزی(ترکمنستان، قزاقستان و ازبکستان) تقسیم کرد که به ترتیب 40 (64/72 تریلیون متر مکعب)، 6/24 (22/44 تریلیون متر مکعب) و 3/4 (73/7 تریلیون متر مکعب) و در مجموع 9/68(59/124 تریلیون متر مکعب) از ذخایر گازی جهان را در اختیار دارند. این سه حوضه بزرگ ذخایر گازی در بحر قدیم و در محور شمال به جنوب اوراسیا(از شمال روسیه تا جنوب خلیج فارس) در یک بیضی ـ که ایران و آسیا مرکزی در محور آن است ـ قرار دارد. این محدوده بیضی شکل 9/68 درصد گاز دنیا را در خود جای داده است، که ما آن را «بیضی استراتژیک ذخایر گازیجهان» مینامیم. این ذخایر عظیم گازی در میان دو بازار بزرگ مصرف اتحادیه اروپا و جنوب و جنوب شرق آسیا قرار گرفته است. در میان این قلمرو بیضی شکل، سه کشور روسیه، ایران و قطر 55 درصد ذخایر گاز کل جهان را در اختیار دارند. کشورهای مشترک المنافع تقریباً یک سوم ذخایر گاز جهانی را در اختیار دارد، اما مقدار فوق به دلیل کشفیات اندک این کشورها در دهه های اخیر و استخراج فراوان از این منابع، به طور پیوسته، کاهش پیدا کرده است. ذخایر روسیه با روند تولید کنونی تا 77 سال آینده دوام خواهد داشت. خاورمیانه 5/40 درصد ذخایر جهانی را در اختیار دارد که از این مقدار 40 درصد آن در منطقه خلیج فارس قرار دارد که روند رو به رشدی را با کشف سفره های گازی در ایران و عربستان در سال های اخیر نشان میدهد. با تمام این اوصاف ذخایر منطقه خلیج فارس حتی با نرخ تولید کنونی تا 200 سال آینده پایدار خواهد بود. نفت و توازن قدرت در نظام جدید جهانى مناطق ژئواکونومیک اهمیت بیشترى پیدا کرده است، در حالى که در نظام دوقطبی، مناطق ژئوپلیتیک اهمیت زیادى داشتند. نظریه پردازهاى آمریکایى به خوبى دریافته‏اند که در توازن قدرت‏هاى آینده، برترى از آن قدرتى خواهد بود که بر مناطق ژئواکونومیک و به ویژه داراى منابع غنى انرژى تسلط داشته باشد. از نظر آنها هر کشورى که بر خلیج فارس تسلط داشته باشد، بر جهان مسلط خواهد بود. نفت و گاز یکی از منابع بسیار مهم تولید انرژی است و 70 درصد انرژی از نفت تأمین میشود. مطابق برآوردهای علمی، ذخایر اثبات شده نفت خام جهان در حدود 700 میلیارد بشکه است و پیش بینی میشود حدود 250 میلیارد بشکه نیز در آینده کشف شود. کشورهای عضو اوپک بیش از 70 درصد و ممالک حوزه خلیج فارس، به تنهایی در حدود 60 درصد ذخایر اثبات شده (نفت) جهان را در اختیار دارند. در حال حاضر بیش از 60 درصد نفت منطقه خلیج فارس از تنگه هرمز صادر میشود. با قدری دقت در آمار و ارقام ذکر شده به این نتیجه میرسیم که توجه قدرت‏های بزرگ جهان اعم از قدرت‏های غربی و شرقی نسبت به خلیج فارس بیجهت نیست و مسئله نفت اهمیت منطقه خلیج فارس را دو چندان نموده است. لذا کشور قدرتمند و مسلط بر این منطقه کشوری است که بر مسئله حیاتی انرژی و نفت و گاز دنیا تسلط دارد و دنیا مجبور به تعامل با اوست. بنابراین در آینده اگر نفت مهم ترین کالایی نباشد که در عرصه تجارت بین الملل از مرز بسیاری از کشورها عبور میکند، دست کم یکی از مهم ترین آنهاست. *رئیس مرکز مطالعات بین المللی خلیج فارس