معماری حرم بانوی عشق

گروه معماری ودکوراسیون:یکی از شاهکارهای معماری اسلامی ایران را می توان در ساخت حرم کریمه اهل بیت بانو فاطمه معصومه ( س ) مشاهده کرد. این حرم را میتوان مجموعه ای زیبا از هنرهای اصیل ایرانی و اسلامی است که امروز مانند موزه ای بینظیر در مرکز شهر قم خودنمایی میکند. به مناسبت میلاد گرامی ایشان و دهه کرامت به معماری حرم مبارک حضرت در قم پرداخته ایم که در ادامه می خوانید. اولین گنبد حضرت، معصومه (س) دختر گرامی امام هفتم شیعیان حضرت موسى بن جعفر (ع) است که در اول ذیقعده سال 173 هجری قمری در مدینه متولد شد. حضرت فاطمه معصومه (س) بعد از امام رضا (ع) از دیگر فرزندان حضرت موسیبن جعفر(ع) فاضل‎تر و دارای مقامی شامخ‎تر میباشد. با گذشت ایام، حضرت معصومه (س) هم دوران خردسالی را پشت سر گذاشت و در این سال‎ها محل رشد آن حضرت خاندانی بود که او را با دریایی از علم و معرفت رو به رو ساخت. یکسال بعد از رفتن حضرت علی بن موسی الرضا (ع)به سرزمین خراسان؛ یعنی در سال 201 قمری حضرت معصومه (س) خواهر حضرت رضا، که به حضرت رضا عشق و علاقه شدیدی داشت، برای زیارت برادر از مدینه به مقصد خراسان حرکت کرد.در شهر ساوه بیمار و رنجور شد و به دلیل نزدیکی با شهر قم واینکه میدانستند مردم آن شهر دوستدار اهل بیت هستند به طرف آن شهر رفت و پس از 17 روز دار فانی را وداع گفت. پس از دفن حضرت معصومه (س) در قم ، موسى بن خزرج، سایبانى از بوریا بر فراز قبر شریفش قرار داد تا اینکه حضرت زینب فرزند امام جواد (ع) به سال 256 هجرى قمرى اولین گنبد را بر فراز قبر شریف عمه بزرگوارش بنا کرد. پس از آن در طول سالیان دراز تا امروز مرقد مطهر ایشان همواره مورد توجه و احترام شیعیان و ارادتمندان بوده و بارها تجدید بنا شده، توسعه و تکمیل یافته است. امروزه حرم مطهر دارای ضریح، گنبد، رواق ها، ایوان ها ،صحن ها و گلدسته های بسیار زیبایی است. سیر تاریخی هریک از بناهای حرم به شرح زیر است: کاشی کاری مرقد مطهر در سال 605 هجرى به دستور «امیر مظفر احمد بن اسماعیل» بزرگ خاندان آل مظفر، بزرگ ترین استاد کاشیساز آن زمان «محمد بن ابى طاهر کاشى قمى» کار ساخت و پرداخت کاشیهای متنوع مرقد را شروع کرد و بعد از هشت سال، در سال 613 کاشیهای آن آماده گردید و کار گذاشته شد. در سال 1377 شمسى مرقد مطهر به شکل جدید که آمیخته ای از کاشى و سنگ است، تجدید بنا شد و همچنین دیواره های داخلى با سنگ مرمر سبز آراسته گردید. ضریح در سال 965 هجرى شاه طهماسب صفوى، در چهار طرف مرقد ضریحى آجرى آراسته به کاشیهای هفت رنگ و کتیبه های معرق بنا نمود و در اطراف آن منافذى باز بود تا هم مرقد دیده شود و هم زائران نذورات خود را داخل ضریح بریزند. در سال 1230 هجرى قمرى فتحعلى شاه همان ضریح را نقره پوش کرد که این ضریح به مرور زمان فرسوده شد و در سال 1280 ضریحى که از نقره ضریح سابق و نقره های موجود در خزانه ساخته شده بود، به جاى آن نصب گردید.این ضریح چندین مرتبه تجدید بنا و اصلاح شد و سال های متمادى روى مرقد حضرت باقى بود تا اینکه در سال 1368 هجرى شمسى به دستور تولیت آن زمان شکل ضریح را تغییر دادند و ضریحى را با ظرایف و شاهکارهاى هنرى ویژه ای به جاى آن نصب نمودند که آن ضریح همچنان بر فراز تربت نورانى حضرت برقرار است و در اسفندماه 1380 شمسى اصلاحات و تعمیرات جدید صورت گرفت. رواق ها رواق فضای سرپوشیده نیمه باز و ممتدی (راهرو مانند) است که برای ایجاد ارتباط بین فضاها کاربرد دارد و بیشتر در اطراف حیاط ها (در یک، دو، سه، چهار جبهه) یا اطراف یک فضای ساخته شده برونگرا ساخته میشود. حرم مطهر دارای چهار رواق است: 1- رواق بالاسر که محوطه بین مسجد بالاسر تا ضریح مطهر است و با آیینه کاری و گچکارى هاى بسیار زیبا آراسته شده است. 2- رواق دارالحفاظ که محوطه بین ایوان طلا و ضریح مطهر است. 3- رواق آینه (شهید بهشتى) که در بخش زنانه و پایین پاى حضرت (س) واقع است. 4- رواق پیشرو که محوطه بین مسجد طباطبایى تا ضریح مطهر است. صحن ها حرم مطهر دارای سه صحن است: 1- صحن نو (اتابکى): این صحن زیبا داراى چهار ایوان شمالى، جنوبى و شرقى و غربى است. ایوان شمالى آن ورودى از میدان آستانه و ایوان جنوبى ورودى از طرف قبله و ایوان شرقى ورودى از خیابان ارم و ایوان غربى همان ایوان آینه است. در هر کدام از ایوان های یادشده ظرایف و آثار هنرى، معمارى خاصى به کاررفته است. این صحن آز آثار (میرزاعلی اصغر خان صدراعظم) است که از سال 1295 هجرى قمرى تا سال 1303 بناى آن ساخته شد.. 2- صحن عتیق (قدیم) صحن عتیق (واقع در شمال روضه مبارکه) اولین صحنى است که در این بارگاه مبارکه بنا شده و چهار ایوان زیبا آن را فرا گرفته است. ایوانى باعظمت، در جنوب به نام ایوان طلا (ورودى صحن به روضه مطهره) و ایوانى در شمال که ورودى فیضیه به صحن را تشکیل میدهد. ایوانى در غرب وجود دارد که ورودى مسجد اعظم به صحن است. در شرق، ایوان ورودى صحن عتیق به صحن نو قرار گرفته است. این صحن و ایوان های اطراف آن را «شاه بیگم» همسر شاه اسماعیل صفوى در سال 925 هجرى قمرى بنا نمود. از سال 1377 نیز تعمیرات اساسى در این صحن و مقابر اطراف شروع شده که همچنان ادامه دارد. 3- صحن صاحب الزمان این صحن با بیوتات متعلق به آن در مساحتی حدود 8 هزار مترمربع با چهار جهت ورودی، در سال 1381 شروع و در سال 1384 افتتاح گردید. (ورودی شرقی شبستان امام خمینی ، ورودی غربی پل آهنچی ، ورودی شمالی بست مسجد اعظم ، ورودی جنوبی خیابان جدیدالاحداث. دیواره های اطراف این صحن منقوش به کتیبه های قرآنی با خطوط بنایی و کوفی در ساختار و طرح جدید با ترکیبی از سیمان سفید و آجر است. گلدسته ها 1-گلدسته های ایوان طلا: در دو طرف این ایوان در صحن عتیق، گلدسته هایی پوشیده از کاشی گرهی به صورت مارپیچ (به بلندی 40/17 متر از سطح بام و قطر 50/1متر) ساخته شده است که بین پیچ ها، اسامی مبارک: «الله»، «محمد»، «على» به خط کوفی نوشته شده است که در بالای آنها زیر مقرنس کتیبه ای قرار دارد که سقف آن ان الله و ملائکه یصلون ... است. این مأذنه ها به دستور «محمد حسین خان شاهسون شهاب الملک»، در سال 1285 هجرى قمرى، طلاکاری شد. در سال 1385 هجری شمسی تعمیرات دیگری بر روی این گلدسته ها صورت گرفت و سر گلدسته ها طلاکاری شد. 2-گلدسته های ایوان آینه: بر فراز پایه های دو طرف ایوان دو مأذنه است که از بلندترین بناهاى آستانه میباشد. ارتفاع آنها از سطح بام 28 متر و از سطح صحن 80/42 متر و محیط آن 30/3 متر میباشد. در بالاى مأذنه ها کتیبه ای با پهناى حدود یک متر دیده میشود که متن آن در یکى از مأذنه ها «لا حول ولا قوه الا بالله العلى العظیم» و در دیگرى «سبحان الله و الحمدلله و لا اله الا الله و الله اکبر» است. پوشش هر دو مأذنه از بالا تا پایین سرتاسر کاشى گرهى است که در میان آنها نام های پروردگار متعال خوانده میشود. بانی آنها، امین السلطان و معمار، استاد حسن معمار قمی میباشد و کاشیکاری گلدسته های مذکور بعد از پیروزی انقلاب اسلامی تعویض شده است. 3-گلدسته های صحن بزرگ: در صحن بزرگ (نو یا اتابک) روبه روی ایوان آیینه قرار دارند. پوشش آنها، کاشی گرهی هشت ضلعی متساوی است. روی چهار ضلع این گلدسته ها نام های مبارک «الله»، «محمد»، «على» از بالا به پایین 4 مرتبه نوشته شده است.