مرمت ؛ حیات دوباره ساختمان

نوید عمید * آثار معماری و بناهای تاریخی ایران بخشی از هویت ملی فرهنگی هستند و هر گونه خللی به هویت، در هر مکتب و مرام و مذهبی، ناپسند به شمار می رود. اما از سوی دیگر، بنا به اقتضای طبیعت یا عواملی غیر از آن، در طول زمان بر جسم و روح چنین بناهایی، تأثیراتی سوء ،حاصل از رخدادهایی ناخوشایند، رخ مینمایاند و لزوم مراقبت مسئولانه و حفاظت اندیشمندانه را آشکار میسازد. در طی مراحل مرمتی یک اثر، نگرش اصولی نظری و عملی به مقوله احیاء و مفهوم آن، حیات دوباره ای به ساختمان یک بنای فرسوده در حال تخریب و در معرض نابودی میدهد. با تزریق کاربری جدید که بایستی منطبق و هماهنگ و متجانس با کاربری اولیه بوده و در تناقض با کالبد و هویت بنا نباشد، بنایِ مزبور از لحاظ فرهنگی نیز به عنوان عنصری مفید، پر رونق، بااهمیت و مبتنی بر نیازهای روز در جامعه، مطرح میگردد. انگیزه اصلی دریک فرایند مرمت و احیاء نیز دستیابی به چنان هدفی است. معمولاًمهم ترین آسیب ها و عوامل مخل ، نفوذ رطوبت، سستی پی، فرسودگی مصالح و تهدید اِلمان ها در بخش های مختلف بنا، بروز نشست و ترک های سازه ای، سلب امکان تنفس بنا،خرابی بازشوها،نابودی پوشش های داخلی و خارجی،هجوم عوامل مخرب بیولوژیکی و...میباشد. بنابراین در پژوهش سعی میشود که نخست در بستر شناخت پروژه، عوامل مخل و بیماری زا شناساییشده و در ادامه،راهکارهای مناسب پیشگیری از ادامه تأثیرات مخرب یا جلوگیری از آنها با رعایت اصول دستورالعمل های مرمت و با عنایت به اصالت های فنی و هنری بنا، در طرح مرمت پیشنهاد شود که معمولاً مهم ترین موارد، تقویت پی و استحکام بخشی، بازسازی کف داخلی و خارجی با مصالح مناسب ،مرمت یا نوسازی ازاره ها و لایه سطحی و درونی دیوارها،ترمیم آسیب های وارده به سقف ،تعبیه امکانات سرمایشی گرمایشی مناسب و دستیابی به سیرکولاسیون مطلوب ،پوشش مناسب برای بام، عایق بندی،کانال کشی و...میباشند. به طور خلاصه، بایستی پژوهش و بررسی، به نحوی جامع صورت گیرد که پس از مطالعات نظریِ مربوط به تاریخ، اقلیم، شهرسازی و ویژگیهای نوعِ معماریِ بناهایی از نوع بنای موردنظردرایران و منطقه(خانه،کاروانسرا،بازار،برج و مناره، مسجد،حمام،قلعه و ارگ،کوشک وکاخ، مدرسه و...)، به مطالعات میدانی به منظور ثبت شواهد و مستندات و آثار گوناگون باقی مانده، اقدام گردد. همسو با آن به منظور دستیابی به وضعیتی مشخص از بنا در حالت کلی و جزئیات، تحقیقات محلی انجام و پس از جمع بندی اطلاعات حاصله و اخذ نتایج از این اطلاعات،شیوه های مرمتی مورد توجه قرار گیرد. همچنین با بهره مندی از مطالعات کتابخانه ای و مراجع و منابع، مصاحبه و مشورت با اساتید دانشگاهی و صاحب نظران علم و فن و نیز مطالعه در سایر تجارب مرمتی مکتوب و مستند، اقدامات اساسی مربوط به رئوس فن مرمت در بنا، پس از تطبیق با ویژگیهای سازه ای منحصر به آن بنا و تشخیص شایستگی اجرا و کاربرد در آن، صورت گیرد. در ادامه، اقدامات خاص و تکمیلی مرمت با توجه به ویژگیها و شاخص های معماری بنا به منظور تکمیل پروسه مرمت مد نظر قرار گیرد. در طرح احیاء نیز سعی بر این است که مطالعه ای تحلیلی- تطبیقی به گونه ای انجام گیرد که طرح مناسبی پیشنهاد شود. لذا بخشی از اقدامات مرمتی نیز باید در خدمت کاربری مورد نظر بوده باشد. کاربریهای مختلف، مورد تحلیل همه جانبه و سنجش قرارگرفته، امتیازدهی می شوند و در مجموع قابلیت یکی از کاربریها، برتر تشخیص داده شده و در صورت تأیید به منظور اجرا تصویب میشود. در این صورت، بنای احیاشده، نقشی فعال، ملموس و مفید در سطح محله ، بافت و شهر ایفا نموده و در ارتقای امکانات فرهنگی و تفریحی جامعه شهری مؤثر خواهد بود. مهم ترین مشکلات مربوط به مرمت و احیا در ایران: 1- در حاشیه قرار دادن علم نوپای مرمت ، ناشناخته بودن آن، عدم عنایت درخور و شایسته به این مقوله در برنامه ریزیها و سیاست گذاریهای خرد وکلان، کج اندیشی وبرخوردسلیقه ای در فهم ارزش های این علم و محدود نمودن آن در حد رشته و فنّی کم ارزش و حتی غیرضروری(!)جلوه دادن آن از نظر دارا بودن جایگاه یک شاخه علمی و فن مستقل 2- بیاعتنایی به صاحب نظران و نخبگان مرمت معماری وعدم بهره مندی مفید از نظریات و تجربیات آنها 3-کافی نبودن بودجه های پژوهشی وعدم انجام تحقیقات نوین و مدون در مقوله مرمت و احیا 4- برخوردهای سلیقه ای برخی از مدیران و متولیان امر در سطح دستگاه های دولتی و تنگ نظری،نگرش یک بعدی وعدم احاطه و عنایت کامل به اهمیت فوق العاده موضوع 5- بیتوجهی به تجربیات ارزشمند کشورهای صاحب نام ،پیشگام و موفق در امر مرمت و احیا وعدم اراده برای الگوپذیری منطقی از آنها 6- محدودیت و کافی نبودن بودجه های اجرایی در مقایسه با حجم بالای آثار تاریخی کشور 7-تحت الشعاع قرارگرفتن برنامه ها و امور مربوط به مرمت و میراث فرهنگی، توسط سیاست های خاص مربوط به گردشگری وعدم آگاهی از لازم و ملزوم بودن این دو،لااقل در محدوده صنعت توریسم 8- عدم اقدامات مکفی در راستای فرهنگ سازی و ارتقای آگاهی و شناخت جامعه نسبت به اهمیت موضوع وعدم معرفی مطلوب آثار تاریخی به طبقات مختلف شهروندان جامعه 9- در اولویت قرار دادن اقدامات توسعه و عمران نسبت به اقدامات فرهنگیِ از نوع مرمت و احیا وعدم دانایی نسبت به بازدهی برنامه های حفاظت و صیانت از میراث فرهنگی از نظر ارزش افزوده در سطح داخلی و توریسم در سطح بین الملل 10- اتکای بخشی از بدنه علم مرمت معماری به علم عمران و ساختمان و ضعف بخشی از دانش آموختگان مرمت بدون پایه تحصیلات ریاضی و عمران 11- برداشت های سلیقه ای یا بیتوجهی کامل(عمدی یا سهوی) به مبانی نظری مرمت به دلیل فقدان آگاهی و دانایی کافی12- رو به فراموشی رفتن ارزش های مربوط به فرهنگ و هنر جامعه،مانند بیتوجهی به صنایع دستی و هنرهای سنتی به دلایل متعدد ازجمله تقابل سنت و مدرنیته و نبود بینش و بصیرت کافی در این امر 13- عدم حفاظت درخور و شایسته از بافت های تاریخی شهری و بدون انطباق دقیق با معیارها،آیین نامه ها و قوانین مصوب بین المللی 14- عدم اقدامات مشهود در جهت ارتقای دانش و آگاهی از فناوریهای نوین علوم و فنون مرمت در هر سه سطح آموزش دانشگاهی، اجرایی- سازمانی و بازار کار 15- معدود بودن پروژه های مرمتی موفق در کشور وعدم اقدام به منظور بسط و گسترش برنامه ریزیهای ثبت شده مربوط به آن پروژه ها ،جهت دستیابی به حد استاندارد طرح مرمت و اجرا از نظر کمیت و کیفیت 16- عدم تمایل روزافزون مردم به زندگی در داخل بافت های اصیل و هویت مند شهرها به دلیل سیاست های نادرست ، پیرو عدم طرح و تدوین برنامه های مناسب و مفید ساماندهی ،بهسازی و مرمت شهری و بروز مشکلات و معضلات فرهنگی بیشتر به تبع خالی شدن بافت از ساکنین بومی و اصیل 17- بیاعتمادی مردم به برنامه های بهسازی و نوسازی بافت های فرسوده به دلیل عدم جامعیت و غنی نبودن این برنامه ها از نظر رعایت مسائل مربوط به حفظ ویژگیهای شاخص و ارزشمند فرهنگی اجتماعی در بافت؛ برای مثال پیش بینی و تزریق کاربریهایی بدون عنایت به لزوم تلفیق نیازهای جدید جامعه مدرن شهری با اصالت های فرهنگی بافت 18- احیای مجموعه ها و تک بناهای ارزشمند و شاخص با کاربری نامناسب،محدود به چند کاربری خاص و فقط جهت صرفه اقتصادی( مانند کاربری رستوران برای تعداد قابل توجهی از ابنیه) و غفلت از این نکته که مقوله بسیار پیچیده و ظریف کاربری در احیا باید بر اساس مطالعات همه جانبه و اصولی بوده ،هر بنا کاربری خاص خود را میطلبد. این امر در طول زمان ارزش های بنا را دچار افول نموده و پویایی و رونق آن را از بین میبرد 19- نبود مدیریت واحد در امور بهسازی بافت فرسوده وعدم تعامل مفید متولیان و سازمان های مختلف ؛ این امر خصوصاً در بخشی از بافت فرسوده که در حریم بافت تاریخی یا محورهای فرهنگی تاریخی قرار میگیرد، مشکلاتی مانند ناکارآمدی برنامه ها و ناکامی فعالان امر را به وجود میآورد 20- کمبود منابع ، مراجع و آثار مستند و مکتوب و فقر شدید مراجع ،کتب و مقالات مفید ترجمه شده در مباحث مرمت و احیا، مرمت آثار اشیاء ،مرمت شهری ،سازه های سنتی، مطالعات معماری،فناوریهای بومی و... نتیجه گیری واقعیت تلخی که در حال حاضر در مورد میراث فرهنگی کشور ملموس است، رو به فراموشی رفتن ارزش های آثار، ابنیه و بافت های تاریخی و پیرو آن اضمحلال و نابودی تدریجی این عناصر میباشد که با وجود تلاش های متعدد، دلسوزیها، برنامه ریزی هاواقدامات مختلف به دلیل کمبود و ناکارآمدی عوامل پیش نیاز،نبود اراده منسجم و نقص راهبری و مدیریت علمی، وضعیت نامناسبی را برای این ثروت های فرهنگی رقم زده است . در این زمینه بازنگری تجربیات گذشته، آگاهی یافتن از دانش نوین ، کاربرد نظریات نظریه پردازان و دانشمندان این حیطه، طرح سیاست های بهتر و بهره مندی از مهندسین و مدیران لایق ،در رفع مشکلات و نابسامانیها بسیار موثر خواهد بود. *کارشناس ارشد مرمت و احیا