آجر، آشنای جدایی ناپذیر

خشت و آجر از گذشته های بسیار دور مونسانی صبور برای مردمان این مرز و بوم هستند و خاطره روز های تلخ و شیرین را در خود دارند و کمتر کسی را میتوان سراغ داشت که از بوی عطر خشت در کوچه های باران خورده به وجد نیاید ، چرا که هنوز از خاطره روزهایی که آجرفرش حیاط هر بعدازظهر تابستان آب پاشی میشد تا اهالی خانه را برای نوشیدن چای عصرانه گرد هم آورد، چندان دور نشده ایم .هر چند صنعت آهن و شیشه ما را واداشته است تا بر این هم سفر تاریخی مان بیمهری روا داریم اما هنوز میل طبیعیمان تکیه بر دیوار آجری است. ریشه واژه آجُر که در فارسی آجور و آگور هم میگویند نامعلوم است. در زبان اکدی به صورت agurru، در آرامی به صورت اَگّور، در عربی به صورت آجرّ، و در ارمنی باستان به صورت آگور ثبت شده است. اگر قرار باشد شما بادوام ترین ماده ای که بشر ساخته است نام ببرید، قطعاً آجر خواهد بود. البته آجر یک وسیله ساختمانی جدید به شمار می رود و امروزه در همه جای دنیا مورد استفاده قرار میگیرد. باغ های معلق بابل یکی از عجایب هفتگانه جهان، دیوار چین تنها بنای قابل رویت از کره ماه، مسجد ایا صوفیه از زیباترین بناهای مذهبی، تاج محل، قلعه قرون وسطایی مالبورگ در لهستان، 2000 معبد در پاگن برمه که بیش از نهصد سال دست نخورده باقی مانده اند، گنبد کلیسای فلورانس، 800 کیلومتر سیستم فاضلاب زیرزمینی لندن، در یک نکته مشترک هستند: همه این بناها از خشت پخته( آجر) ساخته شده اند. تاریخچه استفاده از آجر تاریخچه آجر حتی قدیمی تر از تاریخ تمدن بشر است. بابلیها و مصریها حداقل 3 هزار سال قبل از میلاد مسیح آجر را ساخته و به کار میبردند. بعضی از حفارها عقیده دارند که آجر حتی قبل از این تاریخ هم به کار رفته است. در زمان های اولیه آجر به صورت خام ساخته میشده ولی معمولاً آجر را از خاک رس یا سنگ رس که در درجه حرارت زیاد پخته میشود، درست میکنند. در زمان های قدیم از خاک رس خام برای درست کردن آجر استفاده شده و هیچ نوع وسایل و ماشین آلاتی برای ساختن آجر اختراع نشده بود. ابتدا سنگ رس را خرد کرده و با آب مخلوط میکردند بعد چند نفر کارگر با پایبرهنه از این مخلوط، گل میکردند. بعد مقداری هم کاه به این مخلوط اضافه میکردند. سپس این مخلوط را به صورت قالب های مختلفی درآورده و در آفتاب میچیدند تا خشک شوند. روش درست کردن آجر از رس خام سال ها ادامه داشت تا اینکه کشف کردند که پختن آجر در کوره باعث میشود آجر در مقابل رطوبت حتی مقاوم تر و سخت تر و خلاصه بادوام تر از آجر خام باشد، و بعد از آن کم کم کاه هم در ساختن آجر به کار رفت. این آجرهای خام (که در حرارت آفتاب خشک میشوند) در کشورهائی مثل انگلستان که دارای آب و هوای مرطوب است، کار آیی ندارند ولی در عوض در کشورهای خاورمیانه طول عمر خیلی خوبی دارند و هنوز هم آثار بعضی از آجرهائی که در بابل قدیم به کار می رفته است به چشم میخورد. در ایران بقایای کوره های سفال پزی و آجرپزی در شوش و سیلک کاشان که تاریخ آنها به هزاره چهارم پیش از میلاد میرسد پیدا شده است. واژه آجر بابلی و نام خشت هایی بوده که بر روی آنها منشورها، قوانین و نظایر آنها را مینوشتند .گمان می رود نخستین بار از پخته شدن خاک دیواره ها و کف اجاق ها به پختن آجر پی برده اند . کوره های آجرپزی ابتدایی بیگمان از مکان هایی تشکیل می شده که در آن لایه های هیزم و خشت متناوباً روی هم چیده می شده است . رنگ اخرایی آجر به ویژه در زمینه آسمان آبی ایران زیبایی چشمگیری خلق میکند که کمتر میتوان مشابه آن را در سایر مصالح به کاررفته در ساختمان و به ویژه مصالح جدید دید . دلایل استفاده چشمگیر آجر در ساختمان رمز توانایی آجر در خلق شگفت انگیزترین ساختمان های تاریخ در تناسبات آن نهفته است. این ابعاد در طی زمان متحول شده و در حال حاضر با ساختار و توانایی بدن انسان هماهنگ شده است. ابعاد آجر به گونه ای است که به راحتی در یکدیگر قفل و بست میگردند. این خاصیت، کیفیت های مهندسی بیشماری از جمله در محل اتصال دو دیوار به یکدیگر به وجود میآورد. آجرها به کمک ملات به یکدیگر متصل میشوند و سطح یکنواختی به وجود میآورند. این ابعاد متناسب باعث شده که این مصالح به منظور اجرای دهانه های وسیع به صورت قوس و تاق و گنبد که از زمان قبل از ساسانیان در ایران رواج داشته است، کارآیی منحصر به فردی داشته باشد. خواص آجر باعث شده که از جمله پرمصرف ترین مصالح پرکننده دیوار و سقف باشد. زیبایی آجر و الگوی حاصل از آجرچینی باعث شده است که به صورت نما در داخل و خارج بنا مورد استفاده قرار گیرد و هویت خاصی به ساختمان ببخشد. استفاده از آجر به عنوان فرش کف و پلکان، فارغ از مقاومت مطلوب آن ویژگیهای اقلیمی این مصالح کویری را بیشتر به نمایش میگذارد. طبقه بندی آجر از لحاظ رنگ در صورت استفاده از آجر در نما، رنگ آجر اهمیت پیدا میکند. برای استفاده در نماچینی آجرهایی به رنگ های زرد کمرنگ که به آن آجر سفید میگویند و زرد پررنگ که به آن آجر بهی میگویند و همچنین آجرهایی به رنگ قرمز روشن یا قرمز سیر در بازار وجود دارند. در حدود سال های 1320 تا 1340 یک نوع آجر ابلق به رنگ های قرمز و زرد به نام آجر بهمنی به بازار عرضه میشد که به وسیله کوره آجرپزی به همین نام تهیه میگردید. ضخامت آجرهای مورد استفاده در نما ممکن است 3 تا 4 یا 5 سانتیمتر باشد ولی دو بعد دیگر این آجرها مانند آجرهای فشاری یا ماشینی 10×20 میباشد. علت رنگی بودن این آجرها مربوط به طریقه چیدن آجر در کوره و نحوه آتش دادن به آن و کنترل سطوحی است که با آتش در تماس مستقیم میباشد . یا مربوط به اکسید فلزاتی مانند اکسیدهای مختلف آهن است که در مواد اولیه آجر وجود دارد. برای تهیه مصالح اولیه و همچنین مراحل خشت زنی و خشت خشک کنی آجرهای رنگی دقت و هزینه بیشتری به عمل میآید. انواع آجر از لحاظ روش تولید، آجر به سه روش دستی، نیمه ماشینی و تمام ماشینی تولید میشود. از لحاظ کاربری آجر میتواند در دیوارها به عنوان پرکننده و باربر (آجر فشاری و لفتون)، یا فقط پر کننده (بلوک سفالی)، نما (آجر نما)، سقف (بلوک سقفی)، کف پوش (آجر نظامی) و ویژگی نسوز و دیرگداز آن (آجرنسوز) مورد استفاده قرار گیرد. ویژگی های آجر خوب آجر خوب باید در برخورد با آجر دیگر صدای زنگ بدهد. صدای زنگ نشانه سلامت توپری و مقاومت و کمی میزان جذب آب آن است . همچنین آجر خوب باید در برابر آتش مقاومت کند و خمیری و آب نشود، رنگ آجر خوب باید یکنواخت و سطح آن بدون حفره باشد. سختی آجر باید به اندازه ای باشد که با ناخن خط نیفتد. ترکیبات آجر خاک آجر مخلوطی است از خاک رس، ماسه، فلدسپات، سنگ آهک، سولفات ها، سولفورها، فسفات ها، کانیهای آهن، منگنز، منیزیم، سدیم، پتاسیم و مواد آلی. استاندارد آجر در ایران پیش از صدارت میرزا تقیخان امیرکبیر، آجرهای تهران که به منظور ساخت عمارات دارالخلافه به کار میرفت، هر یک نیم من تا سه چارک وزن داشت. در زمان صدارت امیرکبیر و در پی اعتراض مردم در این مورد، وزن معینی برای انواع آجرها تعیین گردید و استاندارد مزبور به اطلاع عموم رسید. روزنامه وقایع اتفاقیه شماره 20، مورخ نوزدهم شعبان 1267 ه. ق. مینویسد : سابقأ که آجر به جهت بنایی عمارت دارالخلافه معمول بود، عددی نیم من تا سه چارک بیشتر نبود و مردم از این مرحله شاکی بودند. کارگزاران دولت علیه محض رعایت عموم خلق، وزن معینی به جهت آجر قرار دادند که با آن وزن از کوره بیرون آورده و به مردم بفروشند و در این باب، به صلاحدید عالیجاهان کلانتر و معمارباشی و ملک التجار، از کوره پزها التزام گرفته که ازاین قرار بفروشند و تفاوت وزن را بر قیمت بیفزایند و بنایی امسال کلأ از آجر جدید است: آجر قالب شاهی تراش 1 عدد 1 من و 20 سیر؛ آجر تراش متعارفی قدیم 1 عدد 1 من و 10 سیر؛ آجر نظامی به جهت فرش 1 عدد 6 من؛ آجر نظامی به جهت دندانه 1 عدد 5 من. بنا بر آخرین استاندارد ایران به تاریخ 7 خرداد 1357 در مورد آجرهای رسی، آجرها به دو گروه دستی و ماشینی تقسیم بندی میشوند. آجرهای دستی خود به دو نوع فشاری و قزاقی سفید و آجر ماشینی نیز به توپر و سوراخ دار گروه بندی شده اند. میزان جذب آب مطابق استاندارد ایران در آجرهای دستی حداکثر 20 درصد و در آجرهای ماشینی 16درصد و حداقل برای هر دو نوع آجر 8 درصد تعیین شده است.