هنر ساسانی در مسجد ابن طولون

مسجد ابن طولون یکی از نمونه های نادری است که معماری اروپا را تحت تأثیر خود قرار داده است. این بنا عامل انتقال جرز، تاق های جناغی و دیوارهای بارو مانند به معماری گوتیک اروپا، به شمار میآید. در حقیقت، به نظر میآید ارتباطات گسترده ای که بین بازرگانان غربی با فاطمیان وجود داشته، عامل این انتقال بوده است.این مسجد توسط یکی از حاکمان ترک دستگاه عباسیان به نام ابن طولون در فاصله سال های 263 و 266 ﻫ / 876 و 879 م ساخته شده است. مسجد ابن طولون پس از مسجد عمرو در فسطاط، قدیمیترین و سالم ترین مسجد باقیمانده در مصر است.احمد ابن طولون از سربازان سپاه عباسی در سامرا بود که توانست در سال 254 هجری حکومت مصر را در دست بگیرد. بر طبق سنت خلفای مسلمان، نخستین اقدام وی بنا نهادن پایتختی جدید بود که قطائع نام گرفت و در نزدیکی فسطاط واقع شده بود. وی در مرکز این شهر، کاخ، میدان اسب سواری و مسجدی ساخت که به نام وی مشهور شد.در دو مسجد(متوکل سامرا و ابن طولون) به منظور برپاساختن سقف، از جرزهای آجری به جای ستون های مرمری استفاده شده است. مواد به کاررفته در ساخت هر دو مسجد مشترک است (آجر و گچ) و از همه مهم تر، فرم حلزونی مناره و قرار گرفتن آن خارج از محوطه مسجد، عیناً از معماری مسجد متوکل در سامرا الهام گرفته شده است. البته مناره ای که امروزه مشاهده میکنیم در قرن هشتم هجری به جای مناره اصلی مسجد ساخته شد. همچنین خصوصیات مشترکی که بین دو مسجد وجود دارد بر نظریه فکری صحه میگذارد.پلان مسجد، مستطیل شکل است و حیاط مربع شکل بزرگی دارد که ساختمان ها در پیرامون آن قرار دارند . ردیف رواق هایی که آن را در میان گرفته اند پهنایی به میزان دو راهرو دارند و شبستان آن هم به پهنای پنج راهرو است.ترکیب دیوارها و فضای در میان گرفته آنها توازنی کامل دارند و هر یک مکمل دیگری هستند و این مطلب با پنجره های گذاشته شده در میان تاق ها و در کنار محور هر یک از جرزها چشمگیرتر میشود و تاق ها را با فضاهای پر و خالی به صورت پرده های سایه روشن با روشنایی قوی و ضعیف درآورده است . اطراف صحن را شبستان هایی در بر گرفته که شبستان سمت دیوار قبله 5 ردیف و باقی 2 ردیف ستون دارند. در مرکز دیوار قبله، محراب تو رفته ای وجود دارد که جناغی شکل است و دو ستون در اطراف آن قرار گرفته است. همچنین در هر طرف محراب اصلی، دو محراب کوچک تر ساخته شده که بعدها به مجموعه اضافه شده اند. در ضلع شمالی، شرقی و غربی، فضاهایی به نام زیاده قرارگرفته اند که بعدها به منظور بزرگ تر کردن فضای مسجد، به آن افزوده شده و عرضی معادل 11 متر دارند.به کارگیری روشمند جرزهای آجری در برپاداشتن سقف، پیش ازاین در معماری مسجد سامرا صورت گرفته بود اما مسجد ابن طولون نخستین نمونه سالم و بدون عیب استفاده از این روش در خارج از سامرا به شمار میآید.هرچند که پیش تر، تاق های جناغی در بناهای قدیم تر عباسی نظیر کاخ اخضر و جوسق الخاقانی به کار گرفته شده بود، اما در مسجد ابن طولون این تاق ها کاربردی تر شده و در ابعاد بزرگ تری اجرا شدند.تزئینات داخلی بنا اغلب در قاب پنجره ها و تاج جرزها صورت گرفته اند. این تزئینات به صورت نوارهایی شامل خطوط منحنی شکل، غنچه های گل و اشکالی الماس گونه هستند. همچنین ترکیبی از نقوش گیاهی و هندسی مورد استفاده قرار گرفته که تأثیرات هنر ساسانی و هلنیک را نشان میدهد.گذشته از اهمیت تاریخی مسجد ابن طولون، این بنا به عنوان یکی از بناهای جریان ساز، تأثیر عمده ای بر معماری سرزمین های اسلامی بر جای گذاشته است. غنای معماری این اثر فراتر از حد انتظار رفته است تا آنجا که معماران قرون وسطی به ویژه اروپاییان زبان به تمجید آن گشوده اند.