کویر، دست به دامان دریا

طرح انتقال آب خزر به دشت مرکزی ایران و پیوستن دو دریای خزر و خلیج فارس رویایی بلندپروازانه بود که قدمتی به درازای تاریخ معاصر ایران دارد. بااین حال گویا این تاریخچه برای مسئولان دولت دهم کافی نبود و بار دیگر این طرح روی میز تصمیم گیری قرار گرفت اما همانند صدها طرح کوچک و بزرگ کشور ناتمام ماند. شروع کار به گفته مجید نامجو، وزیر نیروی دولت دهم در نشست استانی هیئت دولت در 14 دی 89 نتایج تحقیقات انتقال آب از دریای خزر به استان سمنان به تصویب رسید و کلنگ احداث آن روز دوشنبه 28 فروردین سال 1391 در سواحل میان دورود استان مازندران به زمین زده شد. مسئولان هدف اولیه طرح را تأمین آب شیرین بخش های مرکزی کشور اعلام کردند که گرچه در گفته های اولیه تأمین آب کشاورزی هم مدنظر بود اما با تغییر گفته های مسئولان، تأمین آب کشاورزی از اهداف طرح حذف شد.ارزیابی میکنیم!درحالیکه مسئولان دولت قبلی از اتمام مراحل پایانی این پروژه سخن میگفتند خبری در رسانه های کشور منتشر شد که همه را متعجب کرد. 16 ماه پس از کلنگ زنی طرح بزرگ انتقال آب دریای خزر به فلات مرکزی و یک ماه و نیم پس از روی کار آمدن دولت یازدهم، حمید چیت چیان وزیر نیرو در مصاحبه با خبرگزاری مهر گفت: همه طرح هایی که در گذشته مطرح شده ، مورد بررسی و ارزیابی قرار خواهد گرفت. آن هم وقتی که 2 هزار میلیارد تومان برای آغاز کار به طرح اختصاص یافته بود. به نظر میرسد با توجه به مشکلات مالی و اجرایی طرح دولت اراده ای برای تعقیب این طرح نداشته باشد. طرح پشت طرح اولین بار در دوره ناصرالدین شاه این فکر به مخیله وی رسید؛ سپس در سال 1345 طرحی مشابه توسط مهندس هومن فرزاد به سازمان پژوهش های علمی کشور ارائه شد که بر اساس آن سه دریاچه در نقاط پست ایران شامل دشت جازموریان، دشت لوت و دشت کویر ایجادشده و از این راه دریای خزر و خلیج فارس به یکدیگر متصل شوند. در دولت میرحسین موسوی طرح دیگری توسط مسعود قمی مطرح شد که دولت های هاشمی رفسنجانی و خاتمی نیز آن را بررسی کردند. علمیترین بررسیها پیرامون احداث آبراه در سال های 1374 تا 1376 توسط 130 کارشناس و متخصص داخلی تهیه شد. پس از آن یک شرکت خارجی و یکی از کارشناسان خارج نشین طرحی ارائه کردند که آبراهه ای از آب های جنوب کشور به صورت بن بست به دشت کویر کشیده شود. جزئیات طرح طبق طرح اخیر، انتقال آب خزر از سه مسیر طرح انتقال آب خزر از سه مسیر صورت خواهد گرفت. مسیر نخست از میان دورود مازندران آغاز میشود و با گذر از سمنان، قم و کاشان به اصفهان خواهد رسید. مسیر دوم از خلیج گرگان آغاز میشود و یک شاخه به سبزوار، یک شاخه به بیرجند و شاخه دیگر به یزد میرسد. مسیر سوم که مسیر جنوبی است از غرب بندرعباس شروع میشود و به گل گهر میرسد. در ابتدای مسیر لوله ها دستگاه های شیرین سازی مستقر میشوند تا فقط آب شیرین در لوله ها انتقالیابد و به استان های هدف برسند. طبق ارزیابیهای اولیه که مسئولان طرح داشتند مرحله نخست اجرای این طرح 30 هزار میلیارد ریال هزینه در بر خواهد داشت و هزینه هر مترمکعب آب استحصالی از این روش را 15 هزار تا 25 هزار ریال اعلام کرده اند. به همین دلیل است که استفاده از این آب برای مصارف کشاورزی مقرون به صرفه نخواهد بود. طرحی که کارشناسان از عدم اجرای آن خوشحالنداز همان زمان که طرح فرزاد مطرح شد، کارشناسان نیرو و محیط زیست ایرادهایی به آن وارد دانستند. اولین مشکل از نظر کارشناسان هزینه بسیار بالای تحقق این آرزو است که به نظر میآید در تحقیقات اولیه آن بیشتر از اینکه ملزومات علمی و کارشناسی مورد استناد قرار گیرد تمایلات و آرزوهای مدیریتی مسئولان دولتی پیشین مد نظر بوده است. طبق برآورد ها هزینه انتقال 500 میلیون مترمکعب آب به استان های مرکزی ایران و نهایتاً تکمیل این پروژه با ایجاد کانالی برای اتصال دریای خزر به خلیج فارس ، تا 7 میلیارد دلار برآورد شده است. این هزینه آن هم در کشوری که مردم از آب مصرفی خود درست استفاده نمیکنند و حتی در فصول گرم آبی که به سخت ترین شکل به دست آمده را صرف شستشوی ماشین و پرکردن استخر نموده و به بدترین شکل مصرف میکنند، هزینه بسیار بالایی است .اما شاید قویترین انتقاد از سوی دکتر اسماعیل کهرم کارشناس محیط زیست مطرح شده باشد. به نظر وی این طرح قابل اجرا نیست چرا که خاک سمنان و مناطق مرکزی قابل کشت نیست و این پروژه چند میلیاردی برای مصارف کشاورزی و صنعتی تأثیری ندارد. ضمن آنکه زیست محیط منطقه را به کلی ویران خواهد کرد و حیات وحش ایران در صورت تحقق این طرح وضعیتی تازه پیش رو خواهد داشت. همچنین به دلیل برداشت آب و جایگزینی آن با خاک آب حاصل از دستگاه های شیرین ساز تعادل املاح آب خزر را بر هم می زند که تأثیر آن بر حیات آبزیان بسیار جدی است . هزینه های زیست محیطی به اینجا ختم نمیشود و بیم از میان رفتن باقیمانده جنگل های هیرکانی در نوار ساحلی دریای خزر نیز میرود. به گفته این متخصص محیط زیست اثرات زیست محیطی چنین طرحی از خشک شدن دریاچه ارومیه کمتر نیست. همه این موارد باعث شده تا بر خلاف صدها طرح ناتمام کشور،کارشناسان از ناتمام ماندن آن نه تنها نگران نباشند که دلشاد نیز هستند.