مرزهنر و معماری جغرافیایی نیست

گروه معماری و دکوراسیون: مرزهای هنر و معماری ایرانی کجاست؟ آیا مرزهای امروزی کشور ایران، در بردارنده تمام تمدن هایی است که روزگاری پیش از این به نام تمدن ایرانی شناخته میشد؟ برای پاسخ به این سؤال و مباحثی که موجب گردیده توجه معماران به میراث مشترک در حوزه تمدن ایرانی جلب گردد، با آقای مهندس سید علیرضا قهاری رئیس هیئت مدیره انجمن مفاخر معماری ایران، گفتگویی انجام داده ایم که توجه شما را به آن جلب میکنیم. پیام ساختمان:آیا مرزهای امروزی کشورمان، در برگیرنده تمام تمدن هایی است که در مجموع به نام تمدن ایرانی شناخته میشود؟ اصولاً نمیتوان مرزهای جغرافیایی امروز را به عنوان میزان ایرانی بودن یا نبودن یک تمدن به کار برد. در استخوان بندی مرزهای امروزی، فقط معدودی از اماکن مهم تاریخی ایران پیش و بعد از اسلام قرار گرفته است. تمدن ایران که گاهی با نام فلات نجد ایران نیز خوانده میشود، شامل کلیه سرزمین های ماوراءالنهر تا میان رودان است و افغانستان و بخش شمالی پاکستان را در بر میگیرد و تا مرز هند پیش می رود. شکل ایرانشهر یا حوزه تمدنی ایرانی را مورخین و جغرافیدانان ثبت کرده اند. این نواحی که از نظر باستان شناسی و هنر اهمیتی ویژه دارد، حاوی تقریباً مهم ترین اماکن ادوار اسلامی است، ضمن اینکه با اهمیت ترین مراکز تمدن های پیش از اسلام مانند تمدن عیلامی، اورارتوئی، مادی، هخامنشی و ساسانی در مرزهای فعلی ایران امروزی قرار دارد. پیام ساختمان: بنابراین خارج از محدوده هایی که ذکر کردید، آثار تمدن ایرانی همچنان قابل رویت هستند، به چه طریق میتوان به این مبحث ورود پیدا کرد؟ پرداختن به اقوام کهن و شناختن ریشه های نژادی آنها، هنر، اقتصاد، باورهای آئینی، ما را با پیشینه تمدن هایی که امروزه حوزه تمدنی ایران بزرگ را تشکیل میدهند، آشنا میکند. به عنوان مثال در قفقاز و ماورای قفقاز، شناخت اقوام ارمنی و گرجی و آلبانیایی و همچنین در بین النهرین، شناخت اقوام آشوری، کاسی ها و بابلیها برای آشنایی با چگونگی شکل گیری معماری و شهرسازی ایرانی خارج از مرزهای فعلی ایران حائز اهمیت میباشد. به عنوان مثال پژوهشگران برای مطالعه دوره اشکانی و آثار معماری و شهرسازی پارتی بیشتر در ماوراءالنهر یا بین النهرین متمرکزند چرا که با انتقال پایتخت اشکانیان از شهر هکتام پولیس (صد دروازه، قومس) به کناره دجله، این مناطق به رشد و تمدن دست یافت. درحالیکه در ایران امروزی، تنها اندکی از آثار دوره اشکانی باقیمانده، یا مثلاً زیباترین نمونه های کار سنگی معماری به ویژه در دوران سلجوقی و ملوک الطوایفی را باید در ترکیه (آناتولی) جستجو کرد. اگر چه مشابه این آثار در آذربایجان شرقی و غربی فعلی نیز قرار دارد. در سلسله هایی مانند آل بویه و سلجوقیان مرکز حکومت در ایران (اصفهان) قرار داشت، حتی بعد از حمله مغولان و به سلطنت رسیدن ایلخانان مغول، پایتخت (تبریز و سلطانیه) نیز در ایران امروزی بود. اما حکومت تیموریان، پایتخت را به بیرون از مرزهای ایران امروزی و به سمرقند و هرات منتقل کرد و بالطبع، بهترین آثار دوره تیموری، امروزه در خارج از ایران قرار دارد. بنابراین میبینید که دستاوردهای حوزه تمدن ایرانی را نمیتوان صرفاً در ایران امروز جستجو کرد و ما نیاز به شناخت محیط پیرامونی خود داریم تا گستره هنر و معماری ایران را باز شناسیم. در حال حاضر بخشی از این پژوهش ها در مؤسسات پژوهشی غیردولتی، ازجمله موسسه میراث مشترک انجام میگیرد. پیام ساختمان: ممکن است موسسه میراث مشترک را بیشتر معرفی کنید؟ موسسه میراث مشترک مطالعات پایه سرزمین به وسیله 9 نفر از معماران و هنرمندان ایرانی در خرداد 91 در تهران آغاز به کار کرد و دارای اهدافی چون تبادل دانش فنی و تخصصی در زمینه مسائل مرتبط معماری و شهرسازی، آشنایی و معرفی حوزه تمدن ایرانی، شناخت تعاملات و اشتراکات فرهنگی ایران و سایر حوزه های تمدنی و نهایتاً تهیه بانک اطلاعات در این زمینه است. این موسسه پژوهشی طی دو سال گذشته، برنامه های معرفی و سخنرانی در زمینه حوزه تمدن ایران و اقوام ایرانی که در خارج از مرزهای کنونی به سر میبرند را با همکاری انجمن مفاخر معماری ایران، برگزار کرده است. بخشی از این پژوهش ها به روابط تاریخی و فرهنگی با سایر حوزه های تمدن مشرق زمین، مثل هند نیز معطوف است. میدانید که به عنوان نمونه، سابقه اشتراکات فرهنگی ایران و هند، به پیش از سه هزار سال قبل و مهاجرت آریاییها بر میگردد. روابط ایران و شبه قاره هند، قبل از اسلام بر اساس نژاد مشترک، زبان و آداب و رسوم مشترک بوده و بعد از آن در دوره های مختلف، مهاجرت مستمر ایرانیان به این شبه قاره به ویژه در دوره گورکانیان موجب خلق آثار عدیده در زمینه هنر و معماری و نشئت گرفته از تمدن ایرانی شده است. پیام ساختمان:در حال حاضر مهم ترین طرح هایی که در موسسه میراث مشترک مورد پژوهش قرار دارد، بر روی کدام موضوعات متمرکز است؟ مطالعات تیسفون، هنر عصر تیموری، حوزه تمدن آبی ایران، باغ های کشمیر و مراودات ایران و هند در زمینه معماری و هنر، مهم ترین طرح های در دست مطالعه است. البته تفاهم نامه ای هم تحت عنوان مطالعات معماری و هنر آشور با موسسه مطالعات سازه های آشوری اخیراً به امضا رسیده است.