فاجعه حوزه های آب زیرزمینی

گروه تاسیسات: مجید خیاط خلقی، شرایط آب های زیرزمینی را فوق بحرانی تعبیر میکند. فعالیت هایی که قسمت اعظم آن ناشی از دخالت انسان بوده و دلیل آن نبود یک برنامه جامع و مدون بر اساس توسعه پایدار است که کشور را از نظر زیرساخت ها دچار مشکل کرده است. میگوید:« در همه جای دنیا و در همه دوره ها خشکسالی داشته ایم و آنها با مدیریت خوب توانسته اند خشکسالی را بگذرانند.» خلقی به 610 دشتی اشاره میکند که منبع ذخیره آب زیرزمینی کشور بوده اند. در گذشته که بهره برداری به صورت قنات بوده به این ذخایر فشار زیادی وارد نمیشد اما به گفته خلقی از دهه 1340 به بعد دو تغییر در نحوه بهره برداری از آب اکوسیستم را دچار تغییر کرد؛ «یکی سدسازی بود و دیگری استفاده از آب های زیرزمینی که توسط چاه و یا پمپاژ مورد استفاده قرار میگرفت.» خلقی میافزاید: 19 قطب کشاورزی توسط سازمان توسعه کشاورزی FAO تشخیص داده شد، اما ای کاش همان زمان با برنامه این بهره برداری صورت میگرفت. اما ما در این سال ها اصلاً درازمدت فکر نکردیم و هر سال آیین نامه ها و بخش نامه های جدیدی میآید. در چنین کشوری بسیار مشکل است که به صورت درازمدت برنامه ریزی کنید. وی به تجربه دیگر کشورها اشاره میکند و میگوید: در دیگر جاها افزایش جمعیت داشته اند،مثلاً ایالت هایی مثل کالیفرنیا در آمریکا با حدود 38 میلیون نفر که 80 درصد آب مورد نیاز خود را از منابع زیرزمینی تأمین میکنند ولی در آنجا بحران پیش نمیآید چون برنامه درازمدت دارند و این مسیرها از قبل مدون شده است. سفره های آب زیرزمینی به صورت فاجعه آمیزی شاید بیش از 50 درصد پایین رفته به گونه ای که اگر با همین حجم از این آب ها بهره برداری کنیم شک دارم که در ده سال آینده آیا سفره آب زمینی خواهیم داشت یا نه. افزایش جمعیت یعنی نیاز آبی بیشتر این استاد دانشگاه تهران میگوید: طبیعی است هنگامی که جمعیت گسترش پیدا کند، کشاورزی زیاد شود و صنعت توسعه یابد همه این کارها به آب بیشتری نیاز دارد. در کشوری که این بار جمعیتی به یک باره سوار شهرها شده و منابع آب های سطحی هم محدود است افزایش جمعیت یعنی افزایش استفاده از منابع آب های زیرزمینی و استفاده از منابع آب زیرزمینی هم یعنی افت شدید سفره های زیرزمینی که هم از نظر کمی و هم از نظر کیفی افت پیداکرده اند. خلقی تنها سفره های شمالی و غربی کشور را دارای وضعیتی بهتر میداند «که بعضی از آنها هم دچار حرکت سینوسی هستند و در زمستان ها بالا میآیند و در تابستان ها پایین میروند.» ولی «بیشتر سفره های آب زیرزمینی ما شیب سقوطی دارند و وضعیت اسف بار است.» راهکار فرهنگ سازی مجید خیاط خلقی میگوید: فرهنگ سازی را باید از دبستان آغاز کنیم تا بچه ها بدانند ارزش آب چقدر است. همه مشکلات را به گردن وزارت نیرو و یا دانشگاه نیندازیم چرا که در بسیاری اوقات ما مصرف کنندگان چه در زمین های کشاورزی و چه به صورت مصرفی و خانگی نفع شخصی را به منافع ملی ارجح میدانیم. در کنار مدیریت جامع باید از این طرف هم فرهنگ سازی صورت گیرد و قدر آب بهتر ارج گذاشته شود. وی به وضعیت آب های شیرین مناطق جنوبی کشور اشاره کرده و معتقد است: الآن ما در دشت ها تداخل آب شیرین داریم و باغدار ما برای نفع شخصی فکر میکند بهتر است از تمام ظرفیت چاه استفاده کند و این آینده نگری را ندارد که همین چاه ممکن است 5 سال دیگر آنقدر شور شود که باغش را بسوزاند. خلقی میافزاید: مردم کوتاه مدت فکر میکنند مثلاً الآن در کاشان پیشروی شوری داریم و مردم زمین هایشان را رها کرده و عقب نشینی میکنند. رویکرد مشارکتی خلقی در مورد استفاده از آب های نامتعارف مانند فاضلاب و پساب برای فضای سبز و کشاورزی میگوید: میتوان از این منابع که حجم بسیار بالایی هم دارند ، استفاده کرد و از فشار بر روی آب های زیرزمینی کم کرد و با تصفیه آنها و ریختن آنها به سفره های زیرزمینی که خالی یا کم شده اند نیاز کشاورزی مرتفع خواهد شد. این تجربه ای است که در اروپا و آمریکا هم امتحان شده است. وی به راهکار مشارکت مردم نیز اشاره نموده و خاطرنشان میکند: رویکردی به نام Participatory Approach یا رویکرد مشارکتی وجود دارد که در آن حکمرانی Governance آب زیرزمینی از پایین به بالا صورت میگیرد. جمع هایی تشکیل میشود و بر سر مشکل آب شان به نتیجه میرسند و آن را مدیریت میکنند، با یکدیگر بودجه میگذارند و البته از دولت هم کمک میگیرند، در اینجا همه ذینفع هستند. در فرانسه چندین قرن است که این کار صورت میگیرد. مردم باید احساس کنند خودشان ذینفع هستند و از سرمایه خودشان استفاده میکنند. خلقی به لزوم بومیسازی هم اشاره میکند و میگوید: البته همه آنچه در کتاب های انگلیسی و فرانسه نوشته میشود و برنامه هایی که آنجا اجرا شده را نمیتوان اینجا تجویز کرد، بلکه با توجه به فرهنگ و جامعه باید بر روی روش اجرای آن کار مطالعاتی صورت گیرد. اما ما میخواهیم کارها سریع انجام شود، ما حوصله کار درازمدت را نداریم درحالیکه در هیچ کجای جهان کار کوتاه مدت جواب نمیدهد.