جایگاه دفاع درطراحی معماری

محمدرضا خیراندیش1 علیرضا عظیمی حسن آبادی2 هویت در معماری، از بزرگ ترین چالش های معماری ایران در دهه های اخیر بوده است.می توان به جرئت این موضوع را نقطه اوج اختلاف نظرِ اکثر اساتید حوزه معماری دانست. از تعریف هویت تا مشخص سازی حدود آن، از پارامترهای اصلی آن تا روش های نیل به آن، همگی دچار آشوب شده و تعاریف مختلفی از آن ارائه شده است. یکسونگری و عدم جامعیت هرکدام از تعاریف، از خصایص اصلی این آشوب و آشفتگی و بلاتکلیفی راهبردی است. اگر هویت را تعدادی عوامل عینی بدانیم که موجب شناخت های ذهنی ما از محیط اطرافمان موجب میگردند، در معماری امروز، عامل دفاع در چه جایگاهی قرار دارد؟ عاملی که برج ها، قلعه ها و ارگ ها را ساخت. عاملی که مهندسی به آن معنای علم هندسه و محاسبه در معماری را از برای حفظ جان کاربران ارج نهاد. عاملی که به خاطر نگاه دفاع گونه اش کوچه ها را باریک،تودرتو، و مقاوم در برابر تهاجم بیگانگان طراحی کرد. عاملی که به طور خلاصه ارزش انسان ها در معماری را مطرح کرد،از همان اول هدف معماری به شمارمی آمدکه شامل طیف وسیعی از حریم شخصی تا امنیت شهری بود؛ ساخته های عینی را آفرید تا ما امروز شناخت ذهنی بیشتری از مردمان گذشته مان داشته باشیم.اگر نگوییم تمام بدنه هویت معماری ما را که حداقل بخشی از شناسه های آن را موجب شد؟! امروز دفاع در کدام بخش از فرایند طراحی معماران معاصر نقش دارد؟ جم در معماری ما، چیزی نبود جز تعدادی قواعد پذیرفته شده که پروژه به پروژه- بسته به محیط و محدودیت ها- تکمیل تر میشد. وجود آنها در پروژه برای غنا بخشیدن و اعتباربخشی به طرح، واجب بود و همگی ارزش محسوب میشدند. در هر پروژه نسبت به تجربه قبلی، معمار بیشتر قوام مییافت و بیشتر ریشه میدواند. متأسفانه تدریجاً پس از باز شدن چشم ایرانیان به دنیای غرب و معیارهای آنان،ارزش های سنتی رنگ باختند و همین موجب شد که اصول اولیه معماری نیز فراموش شوند و حاشیه از متن نیرومندتر گردد.کم کم این نفوذ تا تشکیل نخستین دانشکده معماری ایران تا سطح زیبایی بصری روی شیت های معماری پیش رفت و عیوب پروژه پشت را ندو ها پنهان شد. عیوبی که امروز پشت Brush های فتوشاپ و رندر های مخوف پنهان شده اند. در فضای حرفه ای نیز این فنون تبدیل به راهکارهایی(متصل به تکنیک های جنگ نرم)برای فریب و بزرگنمایی، شخصیت سازی کاذب و نهایتا خودنمایی شده اند؛ چگونه می توان به هویت در معماری دست یافت وقتی اصول آن را قبول نداریم؟! مثلا دفاع و درجات مختلف امنیت در معماری را به عنوان یک ارزش قبول نداریم،اما می خواهیم اصل و کالبد فرم دارای محرمیت در معماری قدیم خود را که نوعی مشخصه هویت در معماری ما و حاصل ارزش بالادستی دفاع بود را به چنگ آوریم. ولو با ساخت یک دیوار کج در پلان خود و برداشت ساده سازی شده از آن، اصل و ارزش والای قدیمی و اصیل یا مثلاً فرق کاروانسرای شهری و بیابانی را نمیدانیم اما میخواهیم تنها با الگوبرداری از پلان های آنها بنایی نو با نگاه به معماری بومی خود خلق نماییم! یعنی ارزش بالا دستی را قبول نداریم اما کالبد ظاهری پایین دستی را میپسندیم و میخواهیم نمونه هنگام را در طرح خود داشته باشیم که مسلماً نتیجه یک حرکت تقلیدی نمایشی فرم بیش نخواهد شد. البته تمرکز ما در این نوشته، تنها بر یکی از ارزش های پیشین هویت ساز یعنی دفاع بوده است .مسلماً ارزش های دیگری نیز مطرح بوده اند که هر معمار امروزی بسته به ظرفیت، میزان عشق وعلاقه، تلاش و ممارست خود، و غور در اسناد، اطلاعات، مفاهیم و آداب معماری سنتی بیشتر با آن انس می گیرد و بیشتر در طرح های خود به آن ارزش ها، بها میدهد. حتی در زندگی و معاشرت های خود نیز از آنها تأثیر میپذیرد. متأسفانه امروز بعضیها از این بلوغ فرهنگی به دلایل مختلف محروم شده اند و با زیر پا گذاشتن اصول حرفه ای و کم اهمیت جلوه دادن ارزش های ملی، در تبلیغِ ضد ارزش ها تلاش نموده و به دنبال ثروت اندوزی هستند. باید توجه کنیم این بخش از افول فرهنگی ما دیگر تهاجم فرهنگی نیست! بلکه خیانتی که به اعتقاد ما حجم بسیار بیشتری از آن تهاجم فرهنگی پرسروصدا را دارد. هویت ساخته نمیشود، مگر با تغییر در این نحوه برداشت از فرهنگ؛ مگر با ساخت فرهنگ های جدید با توجه به نیازها و تواناییهای بومی خودمان، توجه به ارزش های واقعی، رسیدن به فرم ها و کالبدهای حاصل از این ارزش ها، تطبیق کالبد و فرم با محدودیت های واقعی طرح، و در نهایت، ارائه کردن طرحی که دارای خصایصی از جمله قوام و ریشه ای ناپذیر تجزیه، موثر در حل مشکلات پروژه، و مانا در برابر تهدیدات مختلف میباشد. 1:کارشناس ارشد مهندسی پدافند غیرعامل 2:کارشناس ارشد معماری و مدرس دانشگاه