خداوند در آیه 58 سوره مبارکه ˈالنساءˈ مردم را به رعایت امانت داری فرمان داده است: ˈان الله یامرکم ان تودوا الامانات الی اهلهاˈ خداوند فرمان میدهد که امانت ها را به صاحبانشان برگردانید. امانت در لغت یعنی قرار دادن و بجا آوردن مقتضای عدالت و در اصطلاح حقوقی عبارت از مالی است که به وسیله یکی از عقود امانی یا به حکم قانون نزد شخصی باشد. خیانت در لغت به معنی پیمان شکنی و نقض تعهد می باشد.
قانون گذار در ماده 674 قانون مجازات اسلامی صرفاً به محتوی جرم خیانت درامانت پرداخته است و چنین عنوان نموده: هرگاه اموال منقول یا غیرمنقول یا نوشته هایی از قبل سفته و چک و قبض و نظایر آن به عنوان اجاره یا امانت یا رهن یا برای وکالت یا هر کار با اجرت یا بی اجرت به کسی داده شد و بنابراین بوده است که اشیای مذکور مسترد شود یا به مصرف معینی برسد و شخصی که آن اشیاء نزد او بوده آن ها را به ضرر مالکان یا متصرفان آن ها استعمال یا تصاحب یا تلف یا مفقود کند، به حبس از 6 ماه تا 3 سال محکوم خواهد شد.
دکتر حسین میر محمدصادقی، در تعریف جرم خیانت درامانت می نویسد: خیانت درامانت عبارت است از استعمال، تصاحب، تلف یا مفقود نمودن توأم با سوءنیت مالی که از طرف مالک یا متصرف قانونی به کسی سپرده شده و بنا بر استرداد یا به مصرف معین رسانیدن آن بوده است
. چه زمانی جرم خیانت درامانت محقق می شود؟
بر اساس ماده فوق الذکردر همان زمانی که مالک مال را مطالبه می¬ نماید و امین (شخصی که مال به وی سپرده شده است) با سوءنیت (قصد عدم استرداد و ضرر زدن به مالک) از بازگرداندن آن خودداری نماید، چه مال موجود باشد یا قبلاً تلف یا مصرف شده باشد، جرم محقق خواهد شد.
البته باید این عدم استرداد همراه با سوءنیت باشد. در بحث جرائم می بایست این نکته رعایت گردد که برای تشکیل یک جرم سه عنصر می بایست وجود داشته باشد تا نسبت به آن عمل عنوان مجرمانه صدق گردد
1- عنصر قانونی
2- عنصر مادی
3-عنصر معنوی
عنصر قانونی جرم خیانت درامانت
در ایران خیانت درامانت برای اولین بار در ماده 241 قانون مجازات عمومی سال 1304 جرم و قابل مجازات شناخته شده است. با تصویب قانون مجازات اسلامی (تعزیرات) در سال 1362 مواد 117، 118، 119 به ترتیب جایگزین مواد 239، 240 و 241 قانون مجازات عمومی شد و این مواد را به طور ضمنی نسخ نمود. در حال حاضر عنصر قانونی جرم خیانت درامانت ماده 674 قانون تعزیرات مصوب 1375 می باشد.
عنصر مادی جرم خیانت درامانت
عنصر مادی جرم خیانت درامانت عبارت است از استعمال، تصاحب، اتلاف و یا مفقود کردن مال مورد امانت که می تواند به شکل فعل یا ترک فعل باشد؛ اما عمدتاً به صورت فعل است که در ماده 674 آمده است. استعمال: استفاده کردن از مال مورد امانت جرم است. مثلاً شخصی وسیله نقلیه خود را به صورت امانت در اختیار شخص دیگری قرار می دهد لکن آن شخص از آن وسیله استفاده می نماید.
تصاحب: یعنی شخص امینی به جای انجام وظیفه اش، مال دیگری را از آن خود بداند و با آن طوری رفتار کند که دیگران گمان کنند او مالک مال است.
اتلاف: تلف یا نابود کردن مال مورد امانت، یکی دیگر از گونه های خیانت درامانت است.
مفقود کردن: امین بدون این که مال مورد امانت را تلف کند، موجب شود که دستیابی آن برای مالک غیرممکن شود.
عنصر معنوی جرم
عنصر معنوی جرم، سوءنیت عام و سوءنیت خاص است. سوءنیت عام به معنی انجام عمدی عمل تصاحب، استعمال، تلف یا مفقود نمودن مال موضوع امانت است و سوءنیت خاص یعنی قصد و اراده ورود ضرر به غیر است. بر این اساس تعدی یا تفریط مال امانی همراه با سوءنیت موجب مسئولیت کیفری است.
آیا فروش مال امانی خیانت درامانت است یا فروش مال غیر؟
هر دو عنوان جزائی فروش مال غیر و خیانت درامانت بر موضوع صدق می کند و مطابق ماده 131 قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 به لحاظ اینکه فعل واحد دارای عناوین متعدد جزائی است که باید مجازات جرمی که اشد است اعمال گردد که در این مورد مجازات فروش مال غیر اشد است.
آیا دادن پول، اسکناس یا سکه به دیگری به عنوان قرض و بعداً گیرنده پول آن ها را مسترد نکند می تواند خیانت درامانت محسوب شود یا خیر؟
در رابطه باخیانت در امانت بایستی عیناً همان مالی که به طرف داده شده همان بدون دخل و تصرف در آن، مسترد شود یا به جای خاصی داده شود. در قرض دادن پول چون شخص پول به دیگری می دهد که مصرف و استفاده کند و بعداً همان مبلغ داده شده را برگرداند، چون عین همان اسکناس ها موردنظر نیست، موضوع خیانت درامانت نخواهد بود، اما اگر عیناً همین مقدار با همین اسکناس ها گذاشته اند پیش طرف که 10 روز دیگر همین ها را پس دهد و عنوان قرض ندارد، چنانچه برنگرداند آن وقت می شود خیانت درامانت
4- اینکه دردادن این اموال به دیگری، منظور این بوده که نزد آن طرف نگهداری شود تا همان ها عیناً برگردانده شود و این امر ممکن است به طرق مختلفی انجام شود، ممکن است امانت بودن یک مال به طریق اجاره بوده باشد، مثلاً کسی مال را به دیگری اجاره داده، آن مال و وسایل درون مال عیناً بایستی پس از اتمام اجاره به صاحبش برگردانده شود
برای تعقیب مرتکب جرم خیانت درامانت می بایست چه اقداماتی صورت گیرد؟
اولا می بایست موضوع شکایت خیانت درامانت صریح و روشن باشد و تمامی عناصر تشکیل دهنده در عمل مشتکی عنه وجود داشته باشد مثلاً عدم استرداد جهیزیه زوجه توسط زوج مصداق خیانت درامانت نیست. دوما برای تعقیب مشتکی عنه باید به دادسرای محل وقوع جرم مراجعه نمود چنانچه ازنظر مرجع محترم قضایی عمل فرد خاطی مجرمانه باشد پرونده با صدور قرار کیفرخواست جهت صدور رای به دادگاه ارجاع خواهد شد.