گچبری؛ هنر بدیع و اصیل معماری اسلامی ایران

یکی از پدیده های هنری در معماری اسلامی بی همتای ایران، هنر گچبری است که در بقایای ارزشمند تاریخی نمونه های بسیاری از این هنر اصیل و زیبا به چشم می خورد، هنری که متأسفانه امروز کمتر مورد استفاده قرار گرفته و بناهای مذهبی ما دیگر با این هنر بدیع آراسته نمی شوند. هنر گچبری ایرانی اسلامی از چنان جاذبه ای برخوردار است که قطعه هایی از آن در موزه لوور پاریس و موزه ملی ایران نگهداری می شوند. به عنوان نمونه گچبری، چفت گیری و ابزار زنی طاقچه بسیار ارزشمند هنری از کاخ بیشاپور از سده سوم میلادی در موزه لوور پاریس و قطعاتی از آثار دوره ساسانی نیز در موزه ملی ایران نگهداری می شوند. هنر گچبری که تاریخی به قدمت اسلام و حتی پیش از آن را شامل می شود، سیر تاریخی مشخصی را طی کرده تا به امروز رسیده است سلجوقی هنر گچبری در انواع خط کوفی همراه با نقوش اسلیمی خرطوم فیلی روند تحول این هنر در دوره سلجوقی بوده است. به طور کلی هنر گچبری در دوره سلجوقی مورد توجه در نماسازی های داخل بوده است. از میان آثار این دوره می توان به گچبری های مسجد اردستان با خط بسیار زیبای کوفی مزهر و به ویژه گنبد علویان در همدان اشاره کرد. ایلخانی در این دوره روند هنر گچبری به سرحد کمال مطلوب رسید. به وجود آمدن محرابهای گسترده با انواع خطهای کوفی و خطهای سلطانی، دیوانی، رقعی و به کارگیری انواع گره های هندسی با نقوش اسلیمی توماری و اسلیمی ماری در لابلای کتیبه و اسپرهای خط با گل و برگهای پهن گود و برجسته عظمت و شگرفی بسیاری در آثار ایران و هنر گچبری در آن به وجود آورد. از میان آثار به جا مانده از این دوران می توان به کتیبه های گچبری خط کم نظیر مسجد حیدریه قزوین، خانقاه و بقعه بایزید بسطامی در بسطام در مقیاس گسترده و وسیع، محراب ارزشمند پیر بکران در جنوب اصفهان و نوعی بی همتا از این هنر ارزشمند را در محراب بسیار جالب و منحصر به فرد اولجایتو در مسجد جامع اصفهان که به جرئت می توان این پدیده بزرگ و عظیم هنر گچبری را شاخص ترین و با ارزشترین نوع گچبری در معماری جهان و به ویژه جهان اسلام دانست. تیموری این دوره عصر به وجود آمدن رسمی بندی و کاربندی هایی از قالبهای گچی ارزشمند و به تحول رسیدن هنر گچبری از نقوش مختلف، به ویژه اسلیمی و انواع خطهای گوناگون است. به طور کلی در هنر گچبری این دوره از هنرهای دیگر چون هفت قلم خط از انواع کوفی چون کوفی پیرآموز، کوفی مشجر، کوفی گره دار، کوفی مشبک نهایت استفاده شده است. همچنین خطهای (محقق، نسخ، ثلث، رقاع، تعلیق و نستعلیق) با هنر آفرینیهای فراوان و در مواردی از شاخه های این خط ها بخصوص خط معقلی در هنر گچبری آثار ایران بهره فراوان گرفته شده است. از آثار فراوان این دوره می توان به مقرنس بندیهای گچی ارزشمند سر در مسجد میدان کاشان و خط های چشم نواز گچبری بقعه شیخ احمد جام در تربت جام و بقعه سید رکن الدین در یزد اشاره داشت. صفویه این دوره هنر گچبری وارد روشهای خاص شده است. به طوری که زیباترین مقرنس بندی های گچی با عناصر گوناگون به ویژه مقرنس بندی های طاس و نیم نیم طاس همراه با نقوش گل و گیاه با انواع تیغه های گچی دالبری زینت بخش کاخ های شاهی گردیده است. پدیده های ارزشمند مقرنس قطار و کاربندی ها و یزدی بندی های گچی بسیار شگرف کاخ هشت بهشت و سردر بازار قیصریه در اصفهان به ویژه دالبرهای تیغه منقوش از ظروف مختلف چون تنگ و سبو مقرنس بندی های طاسه دار گچی در تالارهای شاه نشین و موسیقی کاخ عالی قاپو و خط گچبری ثلث بسیار ارزشمند در صفه درویش مسجد جامع اصفهان از جمله آثار مربوط به این دوره هستند. زندیه هنر آفرینی های فراوان و ارزشمند از گچبری، مقرنس بندی گچی، ترنج اندازی همراه با گل و گیاه و نقوش بدیع در آثار شهرهایی چون شیراز و بخصوص در عمارت کلاه فرنگی، مقبره اولیه خان زند (وکیل الرعایا) که امروز موزه پارس می باشد به وجود آمد. قاجار در دوره قاجاری هنر گچبری رونق فوق العاده ای به خود گرفت، به علت مسافرت پادشاهان قاجار به فرنگ از هنر گچبری اروپا تقلیدهایی در کاخهای شاهی به ویژه سر ستون سازیها، گلویی سازیها و سقف سازیها در کاخهایی چون گلستان و عشرت آباد و پاره ای دیگر پیروی شد؛ اما به طور قاطع می توان گفت که این تقلیدها هرگز نتوانست جای هنر و نقوش بسیار هنرمندانه و اصیل ایرانی، بخصوص نقشهای اسلیمی و ختایی و گل و گیاه که نشأت گرفته از سرپنجه با ذوق هنرمندان ایران زمین می باشد را در گچبری بناهای ایران زمین بگیرد. البته در این برهه از زمان در هنر گچبری خلاقیتها و نوآوریهای بسیار چشمگیری از طرف هنرمندان گچبر در آثار و ابنیه و به ویژه منازل مسکونی سنتی بیرونی و اندرونی ایران پدیدار گشت که به واقع هر یک از آثار به جای مانده خود تابلوهای بسیار نفیس و پر ارزش از هنر با فلسفه و خرد و فرهنگ هنرمندان این مرز و بوم است. از میان آثار فراوان گچبری این دوره می توان به گچبری جالب کاخ ارم و نارنجستان قوام در شیراز و مقرنس بندی های آونگ گچی همراه با گچبری های خانه طباطبائی و خانه بروجردیهای کاشان همراه با نوآوریهای شگرف در بناهای یادشده و بسیاری از بناها و آثار دیگر ایران یاد کرد. معاصر امروز اما این هنر بدیع و شگفت انگیز کمتر در بناهای مذهبی ما به کار گرفته شده و در مواردی هم که گوشه چشمی به آن می شود، بیشتر از گچبریهای پیش ساخته» استفاده می شود که اصالت و هویت این هنر را خدشه دار می کند. دیگر اماکن مذهبی ما از سرپنجه های استادان این عرصه برای خلق مناظر دل انگیز و خیره کننده که برانگیزنده روح و ایجاد معنویت در کالبد بیننده بود، محروم هستند.