6 درصد تلفات زلزله دنیا در ایران

گروه ساخت وساز: زلزله اصلیترین موضوعی است که باید در ساخت وسازهای ما به آن توجه شود چراکه بیش از 95 درصد مساحت کشور ما روی گسل واقع شده است. این در حالی است که بسیاری از عوامل دخیل در ساختمان سازی از اطلاعات لازم برخوردارند اما در بسیاری از موارد بدون اتخاذ تدابیر درست مانند منطبق نبودن بر آیین نامه 2800 و مقررات ملی ساختمان سازه های ما روی گسل ساخته میشوند. قطعاً زمانی پی به اشتباهات خود خواهیم برد که زلزله در شهر های ما به ویژه کلانشهر تهران به وقوع بپیوندد و دست ساخته ها بر سرمان آوار شود. پیام ساختمان به منظور بررسی هر چه بیشتر مسائل و چالش های زلزله در کشور به سراغ دکتر مهدی زارع، دانشیار زلزله شناسی مهندسی، پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله رفته است: پیام ساختمان: ساختمان سازی چه تأثیری بر گسل های زمین میگذارد؟ ساختمان سازی و حتی برج سازی اثری بر گسل ها برای ایجاد زمین لرزه مهم ندارد. وزن ساختمان ها و عملیاتی که برای احداث آنها در سطح و نزدیکی سطح زمین اجرا میشود (معمولاً در اعماق چند متری یا چند ده متری یا حداکثر چند صد متری سطح زمین) تنش و میزان بارگذاری محدودی ایجاد میکند و تنشی که در گسل ها جمع میشود، بسیار محدود است. در محدوده اعماق کم (چندمتری یا چند صد متری) اگر تنشی بتواند منجر به زمین لرزه ای در سطح گسل ها بشود معمولاً کمتر از بزرگای 1 ریشتر میتواند رخ دهد. و این بزرگایی است که ممکن است در زلزله های مصنوعی حاصل از عملیات انسانی مانند انفجارات معدنی نیز رخ دهد. از سوی دیگر زمین لرزه های معمولاً با بزرگای 4 یا 5 و بیشتر در محدوده اعماق 4 تا 5 کیلومتری یا بیش از آن و در صفحه گسل ها رخ میدهند؛ بنابراین واضح است که ساختمان سازی عملیاتی انسانی است که در محدوده اعماق کم ممکن است تأثیری بگذارد و عموماً ربطی به زلزله های قابل توجه (با بزرگای 4 به بالا) ندارد. مثلاً زمین لرزه بم که از زمین لرزه های شدید و مخرب و درعین حال کم عمق ایران بود و با بزرگای 6.5 رخ داد، در عمق 8 کیلومتری رخ داد. ولی ملاحظه میشود که هیچ عملیات انسانی (از ساختمان سازی گرفته تا حفر تونل و انفجارات معدنی و ...) نمیتواند اثری بر چنین ژرفایی بگذارد. پیام ساختمان: دانشگاه های ما چقدر در زمینه زلزله شناسی و مهندسی زلزله موفق بوده اند؟ پاسخ مناسب و عادلانه به این پرسش با لحاظ کردن میزان پیشرفت و با در نظر گرفتن شرایط و مقایسه با وضع گذشته امکان پذیر است. از سوی دیگر کشور ما نیاز مهمی به چنین علومی دارد. به لحاظ آماری حدود 2 درصد از زلزله های دنیا در ایران رخ میدهند. این در حالی است که با نگاه به آمار قرن بیستم مشخص میشود حدود 6 درصد تلفات انسانی در زلزله های دنیا در این سده مربوط به تلفات در زلزله های ایران بوده است. با توجه به همین آمار ساده میتوان دریافت که میزان آسیب پذیری کشور ما در مقابل خطر زمین لرزه چقدر بالاست. حال با در نظر گرفتن این اهمیت باید گفت ؛ سابقه توسعه علوم و فنون مرتبط با زلزله در ایران عمدتاً مربوط به بعد از سال 1340 است . اولین پیش نویس آیین نامه زلزله در ایران در سال 1343 (50 سال قبل) توسط مهندس علیاکبر معین فر، در سازمان برنامه وقت تهیه شده است. در میان کشورهای درحال توسعه، مسلمان و لرزه خیز (مانند ایران، ترکیه، اندونزی، مراکش، الجزایر و ..) هم از نظر سابقه و هم ازنظر پیشرفت های اخیر وضعیت نسبتاً مناسبی داریم. از نظر توسعه علوم و فنون مرتبط با زلزله در دانشگاه ها، پژوهشگاه ها و مراکز پژوهشی کشور، و با در نظر گرفتن تربیت دانشجویان و متخصصان مرتبط با این موضوع تا مقطع دکتری در ایران، باید گفت که وضع ما اکنون نسبتاً مطلوب است. ولی آیا توقع ما باید همین وضع موجود باشد؟ حتماً نه. تا زمانی که در یک زمین لرزه با بزرگای حدود 6 در یک منطقه عمدتاً روستایی (مانند 20 فروردین 1392 در شنبه بوشهر) ما چندین کشته میدهیم، یا در زلزله 21 مرداد 1391 ورزقان با بزرگای 6.4 در یک منطقه روستای 307 نفر کشته میشوند، باید بدانیم که آسیب پذیری ما همچنان بالاست و باید بسیار بیشتر در دانشگاه ها و پژوهشگاه های خودمان در توسعه علوم و فنون مرتبط تلاش بیشتری کنیم. پیام ساختمان: بودجه تحقیق و پژوهش در زمینه زلزله شناسی و مهندسی زلزله چقدر مطلوب است؟ اصلاً مطلوب نیست. بر اساس برنامه توسعه کشور ، بودجه پژوهشی باید به حدود 3 درصد تولید ناخالص داخلی ما میرسید درحالیکه برآوردها در سال های 92 و همچنین 93 نشان میدهد که اکنون ما در حد کمتر از نیم درصد تولید ناخالص داخلیمان را به امر پژوهش اختصاص میدهیم (این درصد عمومی و برای همه رشته ها از جمله زلزله شناسی و مهندسی زلزله است). پیام ساختمان: بافت های فرسوده تا چه میزان زلزله را تحمل میکنند؟ معمولاً بسیار کم تحمل میکنند و عمدتاً اگر زمین لرزه ای با بزرگای 6 ریشتر به بالا در نزدیکی چنین بافت هایی رخ دهد، متأسفانه باید انتظار تلفات زیادی داشته باشیم. به عنوان مثال در زلزله بم که ما در یک زلزله با بزرگای 6.5 حدود 30 هزار نفر تلفات داشتیم. پیام ساختمان: اگر زلزله اتفاق بیفتد. صادقانه بگویید در آن لحظه خاص چه کار میکنید؟ سؤال سختی است! بسته به محل و نوع زلزله و شدت آن دارد. ولی سعی خواهم کرد که اگر امکان خروج از زیر سقف باشد، خودم و خانواده ام را از زیر سقف خارج کنم. اگر چنین امکانی نباشد سعی میکنم در جایی پناه بگیرم که اجسام و سقف بر سرم فرونریزد. پیام ساختمان: نمایشگاه صنعت ساختمان به عنوان بزرگ ترین نمایشگاه ایران درراه است. حضور شرکت های مرتبط با زلزله در آن چگونه است؟ اخیراً شرکت های مختلفی در زمینه زلزله فعالیت میکنند اعم از شرکت هایی که کار طراحی سازه و مقاوم سازی انجام میدهند، تا شرکت هایی که مرتبط با زلزله شناسی، ساخت تجهیزات، سامانه های هشدار و همچنین توسعه تجهیزات مرتبط با مهندسی زلزله هستند یا شرکت هایی که برای توسعه تجهیزات جداسازی سازه از پی فعالیت میکنند. اکثر این شرکت ها را فارغ التحصیلان رشته های مرتبط با زلزله شناسی و مهندسی زلزله تأسیس کرده یا در تأسیس آن مشارکت داشته اند. تعداد دقیق آنها را نمیدانم ولی میدانم که در سال های اخیر تعداد این شرکت ها رشد مناسبی داشته است. البته محدودیت ها و بحران مالی سال های 91 به بعد بسیاری از این شرکت ها را با مشکل جدی (یا تغییر موضوع فعالیت و یا تعطیلی یا تعدیل نیرو) مواجه کرده است. به نظر میرسد که از اواخر سال 92 عرصه کار و فعالیت به تدریج برای این شرکت ها بازتر شده است. حضور آنها در نمایشگاه به عرضه و توسعه فعالیت هایشان کمک فراوانی میکند. با توجه به شرایط اقتصادی موجود و اهمیت اقتصاد دانش بنیان، توسعه شرکت های مرتبط با موضوع زلزله هم به جذب فارغ التحصیلان و هم به کاهش ریسک در کشور ما کمک فراوان میکند.