سامانه پیش هشدار زلزله ما کجای دنیاست؟

(قسمت اول) گروه ساخت وساز: پدیده زلزله در کشور ما کاملا نام آشنا و البته تداعی کننده مرگ ومیر بسیاری از هم وطنان است. متأسفانه با وجود اینکه ایران در پهنه زلزله خیز قرار دارد اما اقدامات صورت گرفته چندان مطلوب نبوده است. به طور مثال ساخت وسازها در شهری مانند تهران به گونه ای است که چنانچه زلزله ای با بزرگای 6 ریشتر به وقوع بپیوندد، یکی از بزرگ ترین فجایع تاریخ رقم خواهد خورد. در حالی که بسیاری از کشورهای توسعه یافته که حتی در مناطق کم خطر زلزله قرار دارند، علاوه بر ساخت وسازهایی باکیفیت (ساختمان های با عمر 50 سال نوساز به حساب می آیند) اقدامات قابل توجهی از جمله سامانه هشدار پیش هنگام زلزله را در دستور کار قرار داده اند. در رابطه با وضعیت کنونی کشور و میزان آمادگی در برابر زلزله سؤالات زیادی مطرح می شود. سؤالاتی از این دست که بخش هشدار زلزله ما هم اکنون چه جایگاهی در دنیا دارد؟ اصلا اهمیت این سامانه چقدر است؟ وقوع زلزله در فواصل 50 تا 100 کیلومتری شهر ها چقدر می تواند بر شهر مادر اثرگذار باشد؟ پیام ساختمان برای یافتن پاسخ این سؤالات سراغ مهدی زارع، استاد پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله رفته است. آنچه می خوانید بخش نخست گفتگوی ما با این کارشناس است. همچنین در بخش دوم که در شماره آتی به چاپ می رسد موضوعاتی مانند تأثیر ساخت وساز روی گسل بر قیمت مسکن، تأثیر آموزش های همگانی بر کاهش خسارات، عواقب ساخت وساز در کوهپایه ها و مناطق پرخطر تهران در زلزله موردبررسی قرار می گیرند. پیام ساختمان: ایران چه جایگاهی در بخش سامانه پیش هنگام زلزله دارد؟ آنچه به عنوان سامانه هشدار پیش هنگام زلزله در دنیا مطرح است، شامل مجموعه ای از دستگاه های لرزه نگاری است که در مکان های مشخصی در پیرامون شهر ایجاد می شود. این دستگاه ها با توجه به موقعیت گسل های فعال منطقه و دوری و نزدیکی آن به شهر مستقر می شوند. بخش های دیگر تجهیزات، کار انتقال داده های لرزه نگاری را انجام می دهد و در نهایت ایستگاه مرکزی، پردازش و اعلام هشدار زلزله را انجام می دهد. اگر سؤال شود که اکنون از نظر توسعه فناوری کاهش ریسک زلزله ما در مقایسه با کشورهای دیگر (مثلا کشورهای درحال توسعه و شرق اروپا) در کجا قرار داریم، باید ابراز کرد که از کشورهای موفقی مانند ترکیه، مالزی و بسیاری از کشورهای شرق اروپا از نظر توسعه فناوری هایی مانند سامانه هشدار پیش هنگام زلزله در حدود 10 سال عقب هستیم. بیشتر این کشورها در طی سال های 2005 تا 2014 این زیرساخت های فناوری را در کشور خود در مدت یاد شده توسعه داده و تکمیل کرده اند و اکنون به صورت ملی و منطقه ای از آن بهره برداری می کنند. مثال اخیر آن رومانی است که این سامانه را از سال 2014 به صورت عملیاتی و با 112 ایستگاه لرزه نگاری باند پهن و 50 ایستگاه شتاب نگاری برخط (آنلاین) برای زلزله و سونامی برای ساحل محدود خود- به طول 275 کیلومتر- در دریای سیاه بهره برداری کرده است (توجه کنیم که دریای سیاه، دریای تقریبا بسته ای است و فقط از طریق تنگه بسفر با دریای مرمره و سپس مدیترانه ارتباط دارد، ولی با این حال سامانه هشدار سونامی را به دلیل احتمال ریسک برای همان ساحل 275 کیلومتری توسعه داده اند) پیام ساختمان: اهمیت و کارایی سامانه های هشدار پیش هنگام زلزله در چیست؟ در چند ثانیه کوتاه قبل از وقوع زلزله، اگر مسئولان تأسیسات حیاتی (مانند نیروگاه) از این حادثه مطلع شوند، به مراتب آسیب کمتری می بینند (این موضوع را از مدیران و مهندسان نیروگاه های کشور سؤال کرده ام و به نظر فنی آنها باور دارم)؛ بنابراین در چند ثانیه برای زلزله های در حدود 30 تا 50 کیلومتری هم می توان هشدارهای مفید در نظر گرفت. سامانه هشدار پیش هنگام در ژاپن برای استفاده همه شهروندان عملیاتی شده، در استانبول هم که شرایطی مشابه تهران دارد، این سامانه با بیش از 220 ایستگاه از سال 2011 به صورت برخط کار می کند. همچنین این سیستم در مکزیک، رومانی، ایتالیا و تایوان هم ایجاد شده است. پیام ساختمان: چقدر از مشکلات ما با احداث این سامانه مرتفع می شود؟ سامانه های هشدار قرار نیست تمام مشکلات زلزله ها را حل کنند. این سامانه ها بخشی از یک پلان و پکیج جامع برای کاهش ریسک زلزله در کنار آموزش، توسعه دانش و فناوری ها مقاوم سازی و بهسازی و... در کشور لرزه خیزی مانند ایران هستند. پیام ساختمان: وقوع زلزله در اطراف شهر ها چقدر بر شهر مادر تأثیرگذار است؟ مثلا در فاصله 50، 100 یا 150 کیلومتری تهران ممکن نیست زلزله ای رخ دهد که موجب آسیب به شهر شود؟ مسلما در این فواصل رخداد زلزله ها موجب آسیب بر شهرها می شود. امسال 16 مهر، دهمین سالروز زلزله 2005 بالاکوت پاکستان با بزرگای 7.6 بود که 78 هزار کشته داد. با وجود اینکه شهر اسلام آباد در فاصله 120 کیلومتری کانون زلزله قرار داشت اما فروریختن فقط یک برج مسکونی موجب کشته شدن حدود 2500 نفر در این شهر شد؛ بنابراین سامانه پیش هشدار پاسخ و راه حل برای تمام مشکلات در تمام زلزله ها نیست. در مورد زلزله هایی که در فاصله بیش از 50 کیلومتر هم خسارت ایجاد کرده اند مثال ها فراوان هستند: زلزله 31 خرداد سال69 منجیل با بزرگای 7.3 و خسارت هایی که در منطقه لاهیجان، لشت نشا، کوچصفهان و رشت داشت و هم خسارت جانی و هم اقتصادی ایجاد کرد. زلزله 16 شهریور 1357 طبس با بزرگای 7.4 و خسارت هایی که در کریت تا دیهوک (با تخریب کامل این نواحی و کشته) ایجاد کرد. ادامه دارد...