ضیافت آب و سبزه و نور

در اولین قسمت از سلسله مطالب موسوم به باغ ایرانی به بررسی و معرفی باغ ایل گلی تبریز پرداختیم. در این شماره و در دومین قسمت از این مطالب باغ شاه یا باغ فین کاشان را به خوانندگان گرامی معرفی می کنیم. اکثر باغ های ایرانی به دلیل ریشه ای که در تاریخ دارند، جولانگاه حوادث و داستان های به یادماندنی هستند، اما در این میان نقش خاطره در بعضی از باغ ها، پررنگ تر است تا جایی که بخشی جدایی ناپذیر هویت فعلی آن را شکل می دهد، یکی از این باغ ها، باغ شاه یا فین کاشان است، باغی سلطنتی که به ناگاه با شنیدن نامش، حافظه جمعی ایرانیان خاطره ساز یک فاجعه تاریخی 164 ساله می شود. باوجوداینکه این باغ از زمان تولدش بارها بستر حوادث تلخ و شیرین مهم تاریخی- سیاسی ایران بوده است؛ چه زمانی که شاه اسماعیل صفوی، بنیان گذار سلسله صفویه در آن تاج پادشاهی به سر گذاشت، چه زمانی که شاه صفی در آن درگذشت و چه زمانی که کریمخان مسحور این باغ شد و خلوتی برای خود در آن بر پا کرد، اما تلخی گزنده قتل امیرکبیر، صدراعظم بزرگ منش ایران به دست ناصرالدین شاه و به توطئه اطرافیانش آن هم این چنین ظالمانه، سایه بر همه آن اتفاقات پیشین و حتی پسین انداخته است. زیبایی سحرانگیز علی رغم این پیشینه، به لطف جمال و کمال نهادینه این باغ، حتی وقتی امروزه در آن قدم می زنیم، نمی توانیم مسحور زیبایی آن نشویم و در دل خود آفرینی به طراح آن نگوییم. طراحی که به زعم برخی منابع، شیخ بهایی و به اعتقاد برخی دیگر غیاث الدین جمشید کاشانی است؛ ریاضیدانی که 200 سال پیش از پاسکال، از قانون اختلاف سطح در طراحی سیستم آب رسانی این باغ استفاده کرد. ظرافت مهارت در این سیستم به گونه ای است که بدون استفاده از هیچ نیروی محرکه ای و تنها با استفاده از اختلاف سطح، ده ها فواره آب با جهش یکسان، شبانه روز فوران داشت و هیچ گونه افت فشاری در آنها دیده نمی شد. ترکیب این مهارت با شم زیبایی شناسی و عملکردی، موجب تنوع شگفت آور بسترهای آبی این باغ شده بود. جالب است که از منظرگاهی دیگر، همین تنوع کالبدی و ظاهری آب به دلیل رنگ یکدست آبی لاجوردی خود، نقش ارتباط دهنده اجزای به ظاهر منفک این باغ را نیز برعهده داشت. در اینجا نیز به سان اکثر باغ های ایرانی، شترگلوها، در ارتفاع خط دید، مانعی برای امتداد بصری نیستند و تنها با حضور خود، یک فضای مجازی نیمه باز متفاوت با فضای باز بیرون را تعریف می کنند. نفوذ فضای خارجی در فضای داخلی این شترگلوها بسیار است، به گونه ای که حتی کالبد آبی نیز اجازه شکاف این فضای نیمه باز، به رقص درآمدن در حوض زیر این سقف و دوباره ادامه مسیر خطی خود را دارد، یعنی به زبانی دیگر هم از این فضای مسقف تأثیر می گیرد و هم آن را سد راه خود نمی بیند. بر های باغ که حضور تکرارشونده و منظم فواره ها و درختان به ناگاه در انسان حس حرکت ایجاد می کند، این شترگلوها با هندسه ایستای خود، سقف های نقاشی شده و حضور ساکن آب در آنها گویی دعوتی برای توقف و دمی آسودن و قاب های تعریف شده ای برای لذت بردن از پرسپکتیوهای اصلی باغ هستند. کوشک این باغ در یک سوم انتهایی باغ قرار دارد، ازاین رو محور جلوی آن کشیده تر و طولانی تر است، این خود نوعی عمق مجازی ایجاد کرده و باغ را فراخ تر از چیزی که هست در ذهن مجسم می کند. ویژگی آینه مانند آب نیز به این گستردگی ناشی از خطای دید کمک می کند. چه بسا در شرایط کویری کاشان، این باغ بهشت سبز و محبوبی بوده که طراحان آن بنا به آرزوی خود با ترفندهای این چنینی سعی می کرده اند، آن را هرچه باشکوه تر و بزرگ تر از آنچه هست، در اذهان به تصویر بکشند. انفجار رنگ یکی از دیگر نکات جالب این باغ، بازی با رنگ است. رنگ خشت، تنها رنگ بدنه حصار خارجی باغ است. رنگی که بیشتر با رنگ خاکی کویر و استحکام قلعه ها هم خوانی دارد، اما به محض اینکه وارد باغ می شویم، انفجار رنگ سبز درختان خزان ناپذیر سرو و آبی لاجوردی آب جوی ها و استخرها، حتی رنگ های شاد قهوه ای، گلبهی شترگلوها برخلاف ظاهر سرد دیوار باغ، نوید فضایی شاد، فرح بخش و صمیمی را می دهد، حتی نقاشی هایی با مضمون تفریح و شکار و شاهزادگان منقش بر روی سقف ها نیز با این گونه فضاها همسو هستند. به طورکلی عناصر فضاساز، منظرساز و تزئینی در این باغ، به یک انسجام ساختاری رسیده اند، بدین معنی که اجزا در عین ایفای نقش اختصاصی خود، مانند تاروپود یک فرش، در راستای هندسه، هدف و ساختار اصلی نیز قرارگرفته اند و نه تنها با آن منافاتی ندارند بلکه تقویت کننده و به رخ کشاننده آن نیز هستند. باوجود اینکه این باغ، در سال 1314 در فهرست آثار ملی ایران و به تازگی نیز در یونسکو به ثبت جهانی رسیده است، اما هنوز آن چنان که شایسته آن است، در ویژگی های آن تأمل و تحقیق نشده است.