مناطق پرخطر تهران در زلزله

(قسمت دوم) گروه ساخت وساز: پدیده زلزله برای بسیاری از کشور های توسعه یافته آنقدر طبیعی است که حتی وقفه کوتاهی در امور روزانه ایجاد نمی کند. این کشور ها از جمله ژاپن همزیستی با زلزله را آموخته اند و در ساخت و ساز به کار گرفته اند. در مقابل در برخی از کشورها مانند ما ساخت وسازها با یک زلزله نه چندان بزرگ بلای جان می شود و عجیب تر اینکه با علم به ناپایداری ساخت وساز، تلاش چندانی از سوی مسئولان رده بالا در جهت بهبود کیفیت نداریم؛ بنابراین فرایند ساخت از طراحی تا اجرا به نحو مطلوب انجام نمی شود. در شماره 241 پیام ساختمان بخش اول گفتگو با مهدی زارع، استاد پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله را با محوریت سامانه پیش هنگام زلزله در معرض دید مخاطبان قرار دادیم. در بخش دوم گفتگوی ما موضوعاتی مانند تأثیر ساخت وساز روی گسل بر قیمت مسکن، وضعیت تربیت نیرو های متخصص زلزله و عواقب ساخت وساز در کوهپایه ها و مناطق پرخطر تهران در زلزله موردبررسی قرار گرفته است. پیام ساختمان: به عنوان یک چهره دانشگاهی بفرمایید چقدر در بخش تربیت نیروهای متخصص زلزله موفق عمل کرده ایم؟ تمرکز بر نیازها برای تعریف رشته های جدید از محورهای اصلی در پژوهشگاه ها برای تحصیلات تکمیلی است. رشته مهندسی زلزله در تحصیلات تکمیلی حدود بیست ویک سال قبل تعریف شد و پس از تصویب در وزارت علوم آغاز به کار کرد. ضمنا دوره های تحصیلات تکمیلی دکتری زلزله شناسی همزمان در پژوهشگاه زلزله و موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران در سال 1381 راه اندازی شد. جالب است بدانید که دکتر فریدون سینائیان به عنوان اولین فارغ التحصیل دکتری ژئوفیزیک در ایران توسط پژوهشگاه زلزله به جامعه علمی کشور تحویل شد. به طورکلی پژوهشگاه ها پتانسیل های اصلی برای تعریف و توسعه دوره های تحصیلات تکمیلی به ویژه دوره های بین رشته ای دارند و ما توقع داریم که وزارت علوم از پژوهشگاه ها و به ویژه پژوهشگاه های بزرگ و اصلی در زمینه توسعه راهبردی برنامه های تحصیلات تکمیلی شان حمایت کند. پیام ساختمان: وضعیت گسل های شمال تهران را چگونه ارزیابی می کنید؟ آیا در کشور های توسعه یافته قرار گرفتن ساختمان ها روی گسل در کاهش قیمت آنها مؤثر است؟ واقعیت این است که در ناحیه لواسان (روی پهنه گسل شمال تهران) و در فشم، میگون و شمشک روی گسل مشا ساخت وساز ویلا و برج صورت گرفته است. گسل شمال تهران در محدوده کن تا لواسان در حدود 3هزار سال گذشته زمین لرزه مهمی (در حدود بزرگای 7) نداشته و با توجه به اینکه در 7 هزار سال گذشته دو رخداد با چنین بزرگایی برای این گسل اندازه گیری شده، بازگشت حدود هر 3هزار تا 3هزار و 500 برای بازگشت زمین لرزه ای با بزرگای 6 تا 7 و بیشتر در محدوده یاد شده محتمل است. همچنین با توجه به اینکه آخرین زمین لرزه در قطعه گسل مشا که از این ناحیه (مشا-فشم- میگون) عبور می کند، در 27 مارس 1830 (به احتمال فراوان با بزرگای حدود 7) رخ داده است؛ بنابراین باید در مورد احتمال رخداد زمین لرزه بعدی در همین پهنه با توجه به گذشت زمان حدود دو قرن از آخرین زمین لرزه مهم، حساس بود. کل محدوده فشم تا شمال میگون در حریم گسل مشا قرار داد و محدوده شمشک نیز در پهنه گسل گاجره قرار گرفته است. در دنیا به ویژه در کشورهای لرزه خیز مانند امریکا، ژاپن و نیوزیلند، محدودیت و ممنوعیت های مختلفی در حریم گسل برای ساخت وساز وجود دارد. علاوه بر این محدودیت ها حق بیمه های ساخت مسکن در چنین نواحی گاه چنان بالاست (مثلا در ایالت کالیفرنیا) که عملا سرمایه گذاری برای ساخت را با هزینه های بسیار سنگین در مورد مسئله بیمه مواجه می کند. پیام ساختمان: به ساخت وسازهای صورت گرفته در شمال تهران اشاره کردید. چقدر در این نواحی مسئله زمین لغزش موردتوجه قرار می گیرد؟ در محدوده شمال تهران در دامنه های ناپایدار با حفر ترانشه و عملا کوهخواری احداث بنا، مجتمع آپارتمانی و برج ادامه دارد. این موضوع موجب ناپایداری دامنه ها به ویژه در لواسان، فشم، میگون و شمشک شده و در هر مورد بارندگی شدید و همچنین زمین لرزه ای متوسط (با بزرگای 5 به بالا) باید احتمال رخداد زمین لغزش های متعدد بعدی را جدی گرفت. ضمنا در محدوده یاد شده زمین لغزش گلوکان (که زمان رخداد آن مشخص نیست) با طول بیش از 2 کیلومتر و پهنای حدود 500 متر در جنوب اوشان نمایانگر محدوده لغزشی مهمی در فرادیواره گسل شمال تهران است که به احتمال فراوان در اثر جنبایی گسل شمال تهران در تاریخی که هنوز مشخص نیست این لغزش به وقوع پیوسته است. ضمنا زمین لغزش سولقان در شمال غرب تهران، با طول حدود 1700 متر و پهنای حدود 4 کیلومتر نیز به احتمال فراوان نمایانگر وقوع زمین لرزه ای بزرگ در این قطعه از گسل شمال تهران به عنوان عامل تحریک چنین لغزش مهمی روی فرادیواره گسل است. پیام ساختمان: در کدام بخش های تهران احتمال بیشترین مرگ ومیر در یک زمین لرزه احتمالی وجود دارد؟ در مطالعه ای که اخیرا انجام داده ایم به این نتیجه رسیده ایم که مناطق مرکزی به سمت جنوب، جنوب شرق و به ویژه جنوب غرب تهران از نظر ریسک زلزله مناطقی با بالاترین ریسک قابل برآورد در یک سناریو فرضی زلزله هستند. توجه داشته باشید که در چنین نواحی عملا بیشترین تمرکز جمعیت و همچنین بیشتر تمرکز بافت فرسوده تهران وجود دارد. برای مسئله کاهش ریسک زلزله در تهران ابتدا باید میزان ریسک را در سناریوهای مختلف محاسبه کرده و بشناسیم و نقشه ریسک تهیه کنیم و سپس لازم است تا در جهت کاهش ریسک با اصلاح بافت فرسوده و تمرکززدایی جمعیت از تهران (به ویژه از محدوده هایی با بیشترین جمعیت) اقدام شود.