زلزله تبریز در آینه تاریخ

ساعت 7:55 بامداد شنبه، 29 خرداد 1395 زلزله ای با بزرگای 3.7 تبریز را لرزاند. این زلزله از آنجا که در محدوده شهری تبریز رخ داد، توسط گروه کثیری از اهالی تبریز به صورت حرکاتی قائم حس شد که کاملا طبیعی است. چرا که پرتو موج لرزه ای به طور قائم از زیر به سطح زمین می رسد. تبریز؛ بیشترین تخریب در 1200 سال اخیر ایران شواهد و اسناد تاریخی ذکر شده نشان می دهد که سامانه گسلی شمال تبریز حداقل در طی سه زمین لرزه 1042، 1721 (زمین لرزه شبلی) و 1780( زمین لرزه تبریز) با گسیختگی و تغییر شکل های سطح زمین همراه بوده است. در واقع بیش از 50 کیلومتر از بخش جنوب شرقی گسل شمال تبریز و بیش از 60 کیلومتر از بخش شمال غربی آن به ترتیب در نتیجه زمین لرزه های 1721 و 1780 گسیخته شد. در 1200 سال اخیر (در ایران دوره اسلامی) مهم ترین شهر ایران که در اثر زلزله های تاریخی دچار تخریب، بازسازی و مجددا تخریب شده، تبریز است. بزرگ ترین زمین لرزه تاریخی ایران یک سال پس از مرگ کریمخان زند و در سال های پایانی سلسله زندیه در ایران، بزرگ ترین زلزله تاریخی تبریز و احتمالا مخرب ترین زلزله شهری ایران رخ داد. آمار کشته شدگان در این زمین لرزه را متفاوت نوشته اند. ریاض الجنه: همه کشته شدگان شهر و پیرامون را 120 هزار نفر عنوان کرده است، اولاد الاطهار: 100 هزار نفر بجز زخمداران و دست و پا شکستگان، میرزا حسن طباطبایی: 40هزار نفر (از نفوس محترمه)، سر ویلیام اوزلی از زبان فردی معتبر: 40هزار نفر، مادام دیولافوا: 40هزار نفر، آرنولد ویلسون: 50 تا 60 هزار نفر. نویسنده ریاض الجنه آورده است: در تبریز به بلندی یک وجب دیوار بر سر پا نماند، در بیشتر کوه ها شکاف های بزرگ پدیدار گردید و در راه شبلی (گردنه ای است در راه تبریزـ تهران) شکافی دراز نزدیک به هفت فرسنگ (42 کیلومتر) به هم رسید و در شعاع نزدیک به 12 فرسنگ (72 کیلومتر) از پیرامون شهر در پی زمین لرزه ویران گردید. زلزله تبریز در تاریخ همچنین آمده است: به مرتبه ای انهدام به شهر و نواحی روی داد که همه ابنیه عالیه و آثار مستحکمه قدیمه از مدارس و مقابر و معابد و عمارات و رباطات بالمره خراب گردید، از آن جمله شنب غازان و مسجد صاحب الامر و مسجد جهانشاه و مسجد جامع و مدرسه سیدحمزه و مدرسه صادقیه و طالبیه بود که ثانی اثنین یکی از آنها را در کل روی زمین چشم دوربین روزگار ندیده بود، همگی انهدام یافته بی اغراق دیواری به بلندی یک وجب نماند و تخمینا دوازده فرسخ از اطراف به تبعیت شهر انهدام یافت و تا حال این قسم زلزله در این شهر اتفاق نیفتاده بود. نجفقلی خان، خان تبریز، پس از به خاک سپردن مردگان و کشتگان و بیرون آوردن دارایی خود از زیر خاک، آنها را با خانواده اش به خوی فرستاد و پس از پایان یافتن زمستان و بهبودی پایش، از بیم آنکه مبادا دشمنانش از امیران افشار ارومیه، کردها و شقاقی ها بر شهر بتازند و او به جهت نداشتن برج و بارو نتواند از شهر و خود دفاع کند، فورا شروع به ساختن باروی شهر کرد و در زمانی اندک بارویی با برج ها و 12 دروازه دور شهر پدید آورد. نگاهی به زلزله 1391 ورزقان عصر روز شنبه 21/5/91 زمین لرزه های دوگانه در ورزقان (با بزرگای به ترتیب 6.4 و 6.3) استان آذربایجان شرقی موجب خسارت های جانی و مالی فراوان در دو شهرستان اهر و ورزقان (به ویژه مناطق روستایی آنها) شد. از تعداد 258 نفر تلفات اعلام شده، 171 زن (66.3 درصد) و 87 مرد (33.7 درصد ) بودند. 52 نفر از فوت شدگان زیر 10 سال، 17 نفر 10 تا 19 سال، 54 نفر 20 تا 39 سال، 38 نفر 40 تا 59 سال، 58 نفر 60 تا 79 سال، 24 نفر 80 سال به بالا، بودند. نکته مهم در این زلزله آسیب پذیری فراوان کودکان و سالخوردگان بود (32 درصد بالای 60 سال و 20 درصد زیر 10 سال). زلزله در عصر بیست و دومین روز از ماه مبارک رمضان رخ داد که به نظر می رسد بعضی از مردم (به ویژه مردان میانسال) در این ساعات بعدازظهر همچنان در بیرون از منزل مشغول کار و فعالیت بوده اند و البته بعضی دیگر در منزل مشغول استراحت. بدیهی است کسانی که در پهنه رومرکزی در ساختمان و زیر سقفی بودند در معرض بیشترین خسارت های جانی ناشی از زلزله قرار گرفتند. ایجاد هراس در مردم و آسیب های روانی از نکته های مهم این زلزله بود به نحوی که، مردم در تبریز در 10 روز اول بعد از سانحه مضطرب بودند، در شهرهای بزرگی مثل تبریز و اهر مردم بیرون از منزل شب ها را گذراندند. توجه به سایت های پیش بینی زلزله و انتشار شایعات در هفته بعد از آن افزایش یافت. پهنه رومرکزی تا شعاع حدود 100 کیلومتر شامل پهنه شهری تبریز هم می شود که در فاصله حدود 60 کیلومتری کانون دو زمین لرزه واقع بوده است. استان آذربایجان شرقی یادآور رخداد مخرب ترین زمین لرزه های تاریخ فلات ایران مانند زلزله های تاریخی تبریز و آخرین آنها زمین لرزه 232 سال قبل (1780 میلادی در تبریز) است. با نگاه به نبود زلزله ای با بزرگای بیش از بزرگای 7 روی گسل شمال تبریز به مدت بیش از 232 سال و وقوع زلزله های دوگانه شدید با بزرگای بیش از 6 روی گسل جنوب اهر، توجه زلزله شناسان را به زمین لرزه های مخرب احتمالی بعدی در این گستره معطوف کرده است. تلنگری برای همه آنچه حائز اهمیت است اینکه باید دقت شود که چرا مناطق شهری، حاشیه شهرها و ساختمان های جدیدالاحداث دچار چنین خسارت هایی شده اند و احتمالا اگر اهمال در ساخت آنها صورت گرفته، بررسی فنی و کارشناسی مسأله لازم است. این در حالی است که بعضی از زیرساخت های جدیدالاحداث نظیر بیمارستان هریس در هنگام زمین لرزه از رده خارج شده و دچار تخریب سنگین شد. وقتی چنین زمین لرزه هایی با بزرگای کمتر از 7 در منطقه ای عمدتا روستایی (پهنه کانونی در منطقه ای روستایی واقع بود) چنین تبعاتی در سطح ملی می تواند ایجاد کند، می توان تصور کرد که هنگام زمین لرزه ای شدید در محدوده ای شهری (به ویژه در کلانشهری مانند تهران یا تبریز) چه پیامدهای سنگینی قابل انتظار خواهد بود. استاد پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله