زلزله خاموش در کمین شهروندان

سیل، زلزله، توفان، بهمن و خشک سالی... فهرست مخاطرات طبیعی، فهرست بلندبالایی است؛ فهرستی هراس آور و هشداردهنده که از وقوع بحران هایی بزرگ خبر می دهد! از لحظه ای که مرگ روی سر جمعیت زیادی آوار می شود. سهم کشور ما از این فهرست، سهم کمی نیست و طبق آمارهای موجود، ایران با 32 مخاطره طبیعی در ردیف پرمخاطره ترین کشورها قرارگرفته است؛ بلایایی طبیعی که کسی از زمان وقوعشان خبر ندارد. این اما همه ماجرا نیست. تصویر زلزله خاموش در کمین شهروندان اگر در ماه های گذشته، خبرهای داغ رسانه های نوشتاری و دیجیتال را دنبال کرده باشید، حتماً از فرونشست های متعدد زمین در گوشه گوشه کشور خبردار شده اید؛ فرونشست هایی 3 تا 36 سانتی متری که وقتی در کنار فرو چاله های چندمتری اخیر پایتخت قرار می گیرند، هراس جدیدی به دل شهروندان می اندازند. هراس از وقتی که زمین زیر پای آدم های از همه جا بی خبر، دهان باز کند و هر چیزی را که آن بالاست، ببلعد. خمیازه هایی ناگهانی که خیلی ها را نگران کرده و این اتفاق را در زمره مخاطرات جدید و بحران زای کشور ما قرار داده است؛ بهانه ای که باعث می شود با کارشناسان و مسئولان مختلف صحبت کنیم و از دلایل تکرار این حادثه در کشور بگوییم؛ اتفاقی که به زلزله خاموش تعبیر می شود و به گفته بسیاری از کارشناسان، خسارت های ناشی از زلزله را دوچندان می کند. متهم ردیف اول؛ برداشت آب های زیرزمینی برداشت بیش ازاندازه آب های زیرزمینی؛ اگر برای فرونشست های سریالی زمین در نقاط مختلف کشور دنبال مقصرمی گردید، روی این عامل بیشتر از بقیه عوامل فکر کنید. این اعتقاد مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین شناسی، زیست محیطی و مهندسی سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور است؛ مسئولی که انگشت اتهامش را به سمت برداشت بیش ازاندازه آب های زیرزمینی گرفته و معتقد است، مهم ترین عامل بروز این پدیده در همه استان های کشور همین موضوع است. امیر شمشکی البته حرف های جالب تری هم دارد. او از توافقی بین سازمان مدیریت و برنامه ریزی وقت و سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور در سال 84 خبر می دهد. طبق این توافق باید طی دوره هایی پنج ساله، ابعاد مختلف فرونشست در هرکدام از استان های کشور مطالعه و بررسی می شد؛ مطالعه ای که در حال حاضر هم استان های تهران، کرمان، فارس، همدان و خراسان رضوی در حال انجام است. نتایج این مطالعه وقتی اهمیت پیدا می کند که بدانیم بر اساس آمارها در دشت های بحرانی کشور سالانه به طور متوسط 15 سانتی متر فرونشست وجود دارد که در برخی دشت ها، میزان آن به 20 تا 35 و در برخی نقاط دیگر تا 50 سانتی متر نیز می رسد؛ پدیده ای که شیوعش با توجه به بافت و جنس خاک متفاوت است. پیامدهای شیوع این پدیده اما دوست داشتنی نیست. شمشکی همین جا به بایر ماندن و غیرقابل استفاده شدن زمین های بسیاری در گوشه و کنار کشور اشاره می کند؛ اتفاقی که زیان های زیادی به دنبال دارد. آسیب به خطوط نفت، گاز و ریل کشور، تبعات منفی دیگری است که شمشکی به آن اشاره می کند؛ حادثه هایی که باگذشت زمان هرکدام به تنهایی می توانند بحرانی بزرگ و حادثه ای تلخ در ابعاد وسیع به وجود بیاورند؛ اتفاقی که پیشگیری از آن احتیاج به همکاری همه جانبه نهادهای مختلف دارد. مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین شناسی با اشاره به همین موضوع می گوید: در این زمینه، همه دستگاه هایی که در ارتباط با پدیده فرونشست فعالیت می کنند، با اشتراک اطلاعاتشان در سازمان زمین شناسی، امکان فعالیت های میدانی مناسب تری را برای محققان این مرکز پدید می آورند. همیشه پای یک عامل انسانی در میان است فرونشست چیست؟ برای این سؤال دوکلمه ای، جواب مفصلی وجود دارد. در تعریف یونسکو، فرونشست عبارت است از فروریزش یا نشست سطح زمین؛ اتفاقی که به علت های مختلف و در مقیاس های گوناگون رخ می دهد. به طورمعمول این اصطلاح به حرکت قائم رو به پایین سطح زمین گفته می شود. به عبارت دیگر فرونشست پدیده ای است با عوامل فراوان، ازجمله عملیات انسانی مانند معدنکاری یا برداشت آب های زیرزمینی و نفت، آب شدن یخ ها، حرکت آرام زمین و خروج گدازه. این پدیده طبیعی اما با فرو چاله هایی که هرچند وقت یک بار در سطح شهرها ایجاد می شوند، متفاوت است. محمدجواد بلورچی، سخنگوی سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور با تأکید بر این موضوع می گوید: حوادثی که در ماه های اخیر و در نقاط مختلف پایتخت رخ داد که شهرداری در این مناطق مشغول احداث تونل مترو بود، فرونشست نیست و فرو چاله یا فروریزش شناخته می شود. فرو چاله ها اما از دیدگاه علم زمین شناسی، ایجاد فرورفتگی در سطح زمین است، فرورفتگی هایی در اشکال بیضی و کروی با دیواره هایی با شیب تند در ابعاد سه تا 10 متر. بلورچی با اشاره به این موضوع می گوید: عامل اصلی ای که باعث ایجاد فرو چاله ها می شود، به وجود آمدن حفره های عمیق در زیر زمین است و ازآنجاکه در بیشتر موارد عامل انسانی باعث به وجود آمدن این حفره ها می شود، باید نهاد های مختلف در نظر داشته باشند که با دست کاری انسانی، این حفره ها را در زیرزمین ایجاد نکنند. تشدید خسارات زلزله با شیوع پدیده فرونشست برای همه آن هایی که از زلزله و تکان های شدید زمین و ویرانی ساختمان ها می ترسند، فرونشست می تواند یک هشدار باشد؛ پدیده ای که باعث تشدید خسارت های احتمالی ناشی از زلزله می شود؛ این ارتباط را رئیس سازمان مدیریت بحران کشور، بین این دو پدیده طبیعی برقرار می کند. اسماعیل نجار با اشاره به کاهش سطح آب های زیرزمینی و شیوع پدیده فرونشست در بخش هایی از کشور مخصوصاً پایتخت می گوید: در سال های اخیر، تغییر اقلیم و کاهش بارندگی در سطح کلان و جهانی، همچنین نیاز به آب و منابع آبی در داخل شهر باعث شد میزان برداشت از سفره های زیرزمینی بیش ازحد مجاز انجام شود. رئیس سازمان مدیریت بحران کشور با اشاره به دو عامل تمرکز جمعیت و بافت شهری آثار و پیامد های فرونشست را در شهر تهران بیش از بقیه نقاط کشور می داند و می گوید: ما نشانه های فرونشست زمین را در نقاط مختلف کشور می بینیم، اما این پدیده طبیعی بیشتر در مناطق بیابانی و دشتی رخ می دهد که خالی از سکنه هستند و به همین علت چندان موردتوجه قرار نمی گیرد، درحالی که در تهران به دلیل تمرکز جمعیت زیادی که وجود دارد، می تواند شدیداً آسیب زا باشد. جمعیت بیش از 10 میلیون نفری تهران، موضوعی است که موردتوجه نجار قرار می گیرد؛ جمعیتی که نجاتشان در مواقع بحرانی مانند زلزله کار سختی است. به همین دلیل می گوید: متأسفانه وضعیت ساخت وساز بناها، خیابان ها، راه ها و حتی مکان گزینی برای ساخت وساز بناهای مختلف در تهران در شرایط مناسبی قرار ندارد. درنتیجه با تشدید فرونشست زمین، خطرات بیشتری جان و مال مردم را تهدید می کند. خسارات ویرانگر و جبران ناپذیر فرونشست ردپای فرونشست را در نقاط مختلف کشور می توان دید؛ ردپایی که بیشتر از همه خودش را در دشت های اصفهان، قزوین، تبریز، رفسنجان، ورامین، کرج، شهریار و تهران نشان می دهد تا جایی که گزارش های رسمی سازمان زمین شناسی از فرونشست 36 سانتی متری برخی مناطق در طول یک سال خبر می دهند و از پدیده ای حکایت می کنند که می تواند هزینه های زیادی به بار بیاورد؛ موضوعی که موردتوجه مدیر بخش زلزله مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن وزارت راه و شهرسازی هم قرارگرفته است، تا جایی که علی بیت اللهی آن را مسئله ای ملی عنوان می کند و می گوید: نباید از مسئله فرونشست زمین با بی اعتنایی گذر کنیم. به گفته این کارشناس، فرونشست زمین در بیشتر دشت های کشور در حال رخ دادن است، اما آنچه باعث شده اخبارش در تهران رسانه ای تر شود، خسارت هایی است که به بار آورده است؛ خسارت هایی که آسیب های زیادی را به زیرساخت های آب، برق و گاز شهری زده اند. بیت اللهی با اشاره به همین موضوع می گوید: زیرساخت های شهری در پایتخت یعنی آب، برق و گاز در برابر فرونشست زمین آسیب پذیر هستند و اگر این پدیده در مناطقی رخ بدهد که شریان های اصلی آب و گاز از آن ها عبور می کنند، خسارات زیادی برجا خواهند گذاشت. خساراتی که مدیر بخش زلزله مرکز تحقیقات ساختمان وزارت راه از آن نام می برد، تنها خسارات مادی نیست. به این فهرست می توان خسارات جانی زیادی را هم اضافه کرد؛ همان موضوعی که باعث نگرانی کارشناسان شده است. همین جاست که بیت اللهی از آسیب پذیر بودن خیابان ها، جاده ها، بناها و حتی خطوط مترو براثر فرونشست زمین خبر می دهد و می گوید: باید تا جایی که امکان دارد به ایمن سازی شریان های اصلی گاز، برق و آب بپردازیم که البته این موضوع، هزینه زیادی به دنبال دارد. ایمن سازی این شریان های اصلی، وقتی اهمیت پیدا می کند که مدیر بخش زلزله مرکز تحقیقات ساختمان وزارت راه به فرسودگی شبکه انتقال آب اشاره می کند؛ مشکلی که تشدید کننده پدیده فرونشست است. آسیب های فرونشست به همین جا خلاصه نمی شود. بیت اللهی نقش فرونشست زمین در آسیب زدن به شبکه ریلی کشور را کم تأثیر نمی داند و به همین دلیل می گوید: سامانه حمل ونقلی پایتخت، سامانه کوچکی نیست. چند مسیر اصلی مانند مسیر راه آهن تهران ـ اهواز، تهران ـ مشهد، تهران ـ جنوب و تهران ـ تبریز در این محدوده گسترده شده که با استمرار روند فرونشست ها به آن ها آسیب وارد می شود. اما چه عاملی باعث تسریع روند فرونشست در پایتخت شده است؟ این سؤال را اگر از بیت اللهی بپرسید، او در جواب می گوید: خشک سالی ناشی از کاهش حجم بارش، میزان برداشت آب از سفره های زیرزمینی دشت تهران را افزایش داده و همین مسئله در درازمدت، فرونشست زمین در پایتخت و اطراف آن را تشدید کرده است؛ پدیده ای که خطری فراتر از زلزله دارد. مدیر بخش زلزله شناسی و خطرپذیری به فرو چاله های ایجادشده در سطح شهر تهران اشاره می کند و می گوید: در برخی نقاط تهران، نشست زمین به شکل فرو چاله قابل مشاهده است؛ فرو چاله هایی که دهان باز کردن ناگهانی شان، دل خیلی ها را به لرزه انداخته است. </span></p>